17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ
Yıl: 2022 Cilt: 36 Sayı: 36 Sayfa Aralığı: 11 - 42 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 20-12-2022
17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ
Öz: Bu makalede 17. ve 19. yüzyıllar arasında Osmanlı’da yazılan ilimler tasniflerinde astronominin nasıl değerlendirildiği ve bu ilimde meydana gelen gelişmelerin nasıl takip edildiği ele alınacaktır. Zira ilimler tasnifi eserleri müelliflerin ve dolayısıyla dönemin varlık ve bilgi anlayışına ışık tutması bakımından önemli bir yere sahiptir. Bu tasniflerde çoğunlukla dinî ve aklî ilim ayrımı yapılmış, fayda ve zararları bakımından ilimlerin meşruiyeti tartışılmıştır. Astronomi ilmi pratik ihtiyaçlar bakımından dinsel öneme sahip olmakla birlikte teorik bakımdan aklî ilimlerden kabul edilmiştir. Taşköprülüzâde’nin ilimler tasnifi kendisinden sonra gelen musannifleri büyük ölçüde etkilemiştir ve astronomi sınıflaması da en kapsamlı olanlardandır. Bu sebeple çalışmada onun tasnifinde yer alan astronomi ilmi gözden geçirildikten sonra Kâtib Çelebi, Saçaklızâde ve Hayâtîzâde’nin tasniflerinde astronominin yerine bakılacaktır. Modern astronominin Osmanlıya girişi bağlamında ele alınan isimlerden birisi olması bakımından Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın nazım türünde yazdığı ilimler tasnifinde astronomiye bakışı da kısaca verilecektir. Ayrıca zikredilen dönemlerde yeni astronomiye karşı nasıl bir tavır sergilendiği ve Kopernikçi sisteme intibakın nasıl bir süreçte gerçekleştiği ele alınacaktır.
Anahtar Kelime: THE PLACE OF ASTRONOMY IN THE CLASSIFICATIONS OF SCIENCE IN 17-19. CENTURY OTTOMAN PERIOD AND THE PROCESS OF ITS DEVELOPMENT
Öz: In this article, it will be discussed how astronomy was evaluated in the classifications of sciences written in the Ottoman Empire between the 17th and 19th centuries and how the developments in this science were followed. Because, the works of classification of sciences have an important place in terms of showing the understanding of existence and knowledge of the authors and therefore of the period. In these classifications, mostly religious and rational sciences were distinguished, and the legitimacy of sciences was discussed in terms of their benefits and harms. Although the science of astronomy has religious importance in terms of practical needs, it has been accepted as one of the rational sciences theoretically. Tashkoprīzāda’s classification of sciences greatly influenced the scholars who came after him, and his astronomy classification is one of the most comprehensive. For this reason, after reviewing the science of astronomy in his classification, the place of astronomy in the classifications of Kātib Çelebi, Saçaklizāda and Hayātizāda will be examined. In terms of being one of the names discussed in the context of the entry of modern astronomy to the Ottoman Empire, Erzurumlu İbrahim Hakkı’s view on astronomy will be given briefly in the classification of sciences written in verse. In addition, the attitude towards the new astronomy in the mentioned periods and how the adaptation to the Copernican system took place will be discussed.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. Remzi Kitabevi. İstanbul.
- Apaydın, Y. (2018). Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin (V. 1145/1732) İlimlere Bakışı: Tertîbu’l- ’Ulûm Bağlamında Bir İnceleme, Bilimname: Düşünce Platformu, 36/2: 189-211.
- Aydüz, S. (2004). Osmanlı Astronomi Müesseseleri. Türkiye Araştırma Literatürü Dergisi. 2(4): 411-453.
- Bulut, E. (2006). Kâtib Çelebi’nin Düşüncesinde Aklî İlimlerin Yeri ve Önemi. Marmara Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi.
- Fârâbî. (2005). Makâle fi mâ yasihhu ve mâ lâ yaṣiḥḥu min aḥkâmi’n-nücûm. İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri (183-192). Kaya, M. (Çev.) Klasik Yayınları. İstanbul.
- Fârâbî. (1990). İhsau’l-Ulûm. Ateş, A. (Çev.) MEB Yayınları. İstanbul.
- Fazlıoğlu, İ. (2003). Osmanlı Felsefe Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu. Dîvân: İlmî Araştırmalar 14/1: 1-66.
- Fazlıoğlu, İ. (2017). İslâm Medeniyetinde Matematik Bilimlerin Doğuşu. İslâm Düşünce Atlası (457-485). Üçer, İ.H. (Ed.) İlem Yayınları. İstanbul.
- Güneş,O.(2020).KuyucaklıveKonevî’nineserleribağlamında19.yüzyılOsmanlı’sındamodern astronomi. F. Başar, M. Kaçar, C. Kaya & A. Z. Furat (Eds.), The 1st International Prof. Dr. Fuat Sezgin Symposium on History of Science in Islam Proceedings Book (193-200) içinde. https://doi.org/10.26650/PB/AA08.2020.001.015.
- Güneş, O. (2021). Eski ile Yeniye Bakmak. Ketebe Yayınları. İstanbul.
- Hayâtîzâde Şeref Halil. (2021). “Efkâru’l-Ceberût”. Ss. 249-529 içinde Eski ile Yeniye Bakmak, O. Güneş. Ketebe Yayınları, İstanbul
- Hill, D. R. (2011). Islamic Science and Enginering/Gökyüzü ve Bilim Tarihi. Bir A, Kaçar, M. (Çev.). Boyut Yayınları. İstanbul.
- İbn Haldun. (1991). Mukaddime. Ugan, Z. K. (Çev.) (c. 2, 3). MEB Yayınları. İstanbul.
- İbn Sînâ. (1989). er-Risâle fî Aksâmi’l-Hikme. Tis‘u Resâil fi’l-Hikme ve’t-Tabiiyyât (104- 118). Darul Arab. Kahire.
- İbrahim Hakkı Erzurûmî. (2003). Marifetname, Yılmaz, D., Kılıç, H. (Sad.). Huzur Yayınları. İstanbul
- İbrahim Hakkı Erzurûmî. (2005). Tertîbu’l-Ulûm. Şükran Fazlıoğlu, Ta‘lîm ile İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı. Divan İlmî Araştırmalar içinde. 18/1: 115-173.
- İhsanoğlu, E. (1992). Batı Bilimi ve Osmanlı Dünyası: Bir İnceleme Örneği Olarak Modern Astronomi’nin Osmanlı’ya Girişi (1660-1860). Belleten. 56 (217) 727-774. https:// dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/62043/929584 (09.07.2022).
- İsmâil Çınârî Efendi, Clairaut Zîci, Kandilli Rasathanesi, 190.
- Kâtib Çelebi. (1971). Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, c. I-II, Yaltkaya, Ş. Bilge, K. R. (Neş.). MEB. İstanbul.
- Kâtib Çelebi. (1957). İlhâmü’l-Mukaddes mine’l-Feyzi’l-Akdes. (Şehsuvaroğlu, B. N. İlhâm-al Mukaddes min-al Feyz al-Akdes Risâlesi ve Kâtib Çelebi’nin İlmî Zihniyeti Hakkında Birkaç Söz. Kâtib Çelebi: Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler 141-176 içinde). Türk Tarih Kurumu. Ankara.
- Kâtib Çelebi. (2021). Mizanü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk. Gökyay, O. Ş. (Çev). Yeditepe Yayınları. İstanbul.
- Kutluer, İ. (2000). İlim. DİA. 22: 109-114.
- Kutluer, İ. (2017). İki Çağ Arasında: Kâtib Çelebi’de Akli İlimler Vurgusunun Geleneksel ve Güncel Tazammunları, Yitirilmiş Hikmeti Ararken (544-563). İz Yayıncılık.
- Pirinç, A. (2020). Ahkâmü’n-Nücûm (Astroloji) Eseri Bağlamında Fârâbî’nin Bilimsel Yöntem Anlayışı, Eski Yeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi 41: 541-569.
- Ragep, F. J. (2019). Astronomy. In Encyclopaedia of Islam, THREE, Ed. Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Everett Rowson: http://dx.doi.org.proxy3. library.mcgill.ca/10.1163/1573- 3912_ei3_COM_22652. [22.04.2019].
- Saçaklızâde Mehmed Efendi. (2020). Tertîbu’l-Ulûm. Deri, M. R. (Thk.) Pak, Z., Özdoğan, M. A. (Çev.). Hikemiyât.
- Saliba, G. (1994). A History of Arabic Astronomy. New York University Press. New York- London.
- Sayılı, A. (2014). İbn Sînâ’da Astronomi ve Astroloji. İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı (205-254). Türk Tarih Kurumu. Ankara.
- Sezgin, F. (2007). Astronomi. İslâm’da Bilim ve Teknik (c. 2). Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. Ankara.
- Seyyid Ali Paşa. (2001). Mir‘atü’l-Âlem (Evrenin Aynası), Unat, Y. (Haz. Çev.). Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara.
- Şen, A. T. (2015). RasattanTakvime: XV/XVI. YüzyılOsmanlı Dünyasında Astrolojinin Yeri Üzerine Bazı Gözlemler. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (227-249). Alper, Ö.M., Arıcı, M. (Ed.) Klasik Yayınları. İstanbul.
- Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. (1975). Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzuâti’l- Ulûm. Darul Kütübil İlmiyye. Beyrut.
- Unat, Y. (2002). Çağdaş Astronominin Türkiye’ye Girişi. Türkler (906-914). Güzel, H. C., Çiçek, K., Koca, S. (Ed.). (c.14). Yeni Türkiye Yayınları.
- Unat, Y. (2009). Salih Zeki. DİA. 36: 43-45.
- Unat, Y., Selam, S. O., Taner, M.S., vd. (2021). Osmanlı Astronomisinin Değişim ve Dönüşümü (17 - 19. Yüzyıllar Arası) Projesi. 4. Uluslararası Felsefe, Eğitim, Sanat ve Bilim Tarihi Sempozyumu Tam Metin Bildiriler Kitabı (1094-1109). Muğla.
| APA | Pattabanoğlu F (2022). 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. , 11 - 42. |
| Chicago | Pattabanoğlu Fatma zehra 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. (2022): 11 - 42. |
| MLA | Pattabanoğlu Fatma zehra 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. , 2022, ss.11 - 42. |
| AMA | Pattabanoğlu F 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. . 2022; 11 - 42. |
| Vancouver | Pattabanoğlu F 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. . 2022; 11 - 42. |
| IEEE | Pattabanoğlu F "17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ." , ss.11 - 42, 2022. |
| ISNAD | Pattabanoğlu, Fatma zehra. "17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ". (2022), 11-42. |
| APA | Pattabanoğlu F (2022). 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 36(36), 11 - 42. |
| Chicago | Pattabanoğlu Fatma zehra 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 36, no.36 (2022): 11 - 42. |
| MLA | Pattabanoğlu Fatma zehra 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, vol.36, no.36, 2022, ss.11 - 42. |
| AMA | Pattabanoğlu F 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. 2022; 36(36): 11 - 42. |
| Vancouver | Pattabanoğlu F 17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. 2022; 36(36): 11 - 42. |
| IEEE | Pattabanoğlu F "17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ." TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 36, ss.11 - 42, 2022. |
| ISNAD | Pattabanoğlu, Fatma zehra. "17-19. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİ İLİM TASNİFLERİNDE ASTRONOMİNİN YERİ VE GELİŞİMİNİN SEYRİ". TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 36/36 (2022), 11-42. |
