Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)
Yıl: 2021 Cilt: 11 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 215 - 238 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.31679/adamakademi.983489 İndeks Tarihi: 14-11-2022
Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)
Öz: Bu çalışmanın iki amacı mevcuttur. İlki Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olan İs- tanbul’da yürütülen modern sahne sanatları ve sinema gösterimlerinden alınan ver- gi çeşit ve oranlarını ortaya koymak, diğeri ise bu gösterimlerin yaygınlık alanlarını tespit etmektir. Osmanlı İmparatorluğu’nda gösterim faaliyetleri için lubiyyat, aracı şirketler için ise lubiyyat kumpanyaları ifadeleri tercih edilmiştir. Osmanlı toplumu modern sahne sanatları olarak ifade edilen tiyatro gösterileri ile sinemadan daha önce tanışmıştır. Ancak tiyatrodan farklı olarak sinema gösterimleri için ciddi bir teknolojik alt yapıya ihtiyaç duyulmuştur. Osmanlı’da bu teknolojik alt yapının sağlanmasında sıkıntılar yaşansa da İttihat Terakki hükümeti şirketlerin kurulmasını desteklemiş ve gösterim faaliyetlerinin yürütülmesini engellememiştir. İ. Dünya Savaşı sırasında tiyatro gösterimleri geri planda kalırken sinema gösterimleri yaygınlık kazanmıştır. Bu süreçte hükümet, sinemanın gücünü anlamış ve sektördeki yabancı hakimiyetini engellemek amacıyla 1915 yılında Merkez Ordu Sinema Dairesi’ni (MOSD) kurmuştur. Böylece ilk kez devlet eliyle film yapımcılığına başlanmıştır. İmparatorluktaki sahne sanatları ve sinema gösterimlerinin neredeyse tamamını yabancı şirketler ve gayri- müslimler icra etmiştir. Fakat imparatorluk, kapitülasyonlar nedeniyle yabancı şir- ketlerden vergi toplamakta sıkıntılar yaşamıştır. Yerli ve yabancı şirketler arasındaki vergi eşitsizliği ancak kapitülasyonların kaldırılması ile giderilebilmiştir. Şirketlerden Damga ve Temettü vergileri ile Hicaz Demiryolu ve Darülaceze yardımlarının alındığı tespit edilmiş ve İstanbul’un da döneminde bir sanat merkezi haline dönüştüğü anla- şılmıştır.
Anahtar Kelime: Taxation of Performing Arts or Film Screenings in The Ottoman’s Istanbul (1908-1914)
Öz: This article has two aims. The first purpose is to reveal the types of taxes collected from modern performing arts and film screenings, and the other is to determine the prevalence of performing arts and film screenings in Istanbul. Lubiyyat has been preferred for screening activities, and lubiyyat companies have been preferred for these companies. The Ottoman society has acquainted with theatrical performances before the film screenings. However, unlike theater, a serious technological infrastructure had been needed for film screenings. Although there were difficulties in providing this technological infrastructure, the Ittihad Terakki government supported the establishment of these companies and did not prevent the execution of their activities. During World War I, while the number of theater performances decreased, the number of film screenings increased. The government understood the power of the screenings and then established the Military Office of Cinema (MOC) in 1915. Thus, it was started to film production by the empire for the first time. Foreign companies and non-Muslims have performed almost all of the screenings in the Ottoman Empire. However, the empire had troubles in collecting the tax payments from foreign companies due to the capitulations. The tax inequality between domestic and foreign companies was eliminated by the abolition of capitulations. It is found that Stamp and Profits taxes and Hejaz Railway and Hospice aids were received from the companies and Istanbul turned out to be the art center of its era.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- BOA (T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), DH. (Dahiliye) MTV. (Mütenevvia) D.No: 35 G.No:7 B.No.: 13, 16, 22, 26, 32, 42, 43, 47, 49, 50, 53, 61, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 76, 78, 79, 82, 83, 87, 88, 91, 92, 95, 98, 101, 106, 107, 108, 110, 111, 114.
- AKYILDIZ, A. (2001). Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İstanbul.
- AND, M. (1972). Tanzimat ve İstibdad Döneminde Türk Tiyatrosu (1839-1908). İş Bankası Kültür Yayınları. Ankara.
- BELİVERMİŞ, H. & Eğribel, E. (2015). Batı Tarzı Yaşam Tarzı ve Toplum Kimliğini Oluşturma ve Yaygınlaştırma Aracı Olarak Tiyatronun Biçimlenmesi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33, 35-47.
- ÇELİKTEMEL THOMEN, Ö. (2015). Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema. Toplumsal Tarih Dergisi, 255, 72-79. Düstur (1953). III. Tertip, Başvekalet Devlet Matbaası. Ankara.
- ERDEM, E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi Dergisi, 48, 17-44.
- EROĞLU, O. (2012). Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kamu Maliyesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Özel Sayı), 12, 57-89.
- GÖKMEN, M. (1989). Türk Sineması Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları. Denetim Ajans Basımevi. İstanbul.
- GÜRKAN, F. (1996). Cumhuriyet Öncesi Türk Sineması (1805-1923). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
- KAZGAN, H. (1999). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme. Vakıfbank Yayınları. İstanbul.
- KURNAZ, F. Ş. (2018). I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı’da Sinemacılığın Şirketleşme Tezahürleri. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, V (13), 95-114.
- KOÇ, M. (1981). Türk Kamu Maliyesinde Kemalist Devrimler. Maliye Dergisi (Atatürk Özel Sayısı), 25-40.
- LEWİS, B. (2010). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Arkadaş Yayınevi. Ankara.
- LİMAN, A. S. (2011). Türk Sinemasının İlk Yıllarında Çekim Sonrası Üretim ve Teknik Altyapı. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 40, 37-52.
- ÖNER, E. (2005). Mali Olaylar ve Düzenlemeler Işığında Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, T.C. Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayını. Ankara.
- PAKALIN, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.
- PAMUK, Ş. (2015). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul.
- SARISIR, S. (2018). Türk Sinema Tarihinde Önemli Bir Girişim: İlk Osmanlı Sinema ve Tiyatro Şirketi. OTAM Dergisi, 44, 255-277.
- ŞAHİN, Ö. (2014). Osmanlı Batılılaşmasında Sultan Abdülmecid. Türkiye Alim Kitapları.
- ŞENER, A. (1990). Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi. İşaret Yayınları. İstanbul.
- TABAKOĞLU, A. (2016). Osmanlı Mali Tarihi. Dergâh Yayınları. İstanbul.
- TEKİNSOY, R. (2007). Rekin Tekinsoy’un Türk Sineması. Oğlak Yayınları. İstanbul.
- TOPRAK, Z. (2012). Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918. Doğan Kitap. İstanbul.
- TÖRE, E. (2009). Türk Tiyatrosunun Kaynakları. Turkish Studies Dergisi, IV (1-2) 2181-2348.
- USLU, M. F. (2011). Melodram ve Komedi: Osmanlı’da Türkçe ve Ermenice Modern Dramatik Edebiyatlar. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi. Ankara.
- YÜKSEL, A. E. (2021). I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Modern Sanatlar. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, XX (77), 441-462.
| APA | POYRAZ Ö (2021). Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). , 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| Chicago | POYRAZ ÖZLEM Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). (2021): 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| MLA | POYRAZ ÖZLEM Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). , 2021, ss.215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| AMA | POYRAZ Ö Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). . 2021; 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| Vancouver | POYRAZ Ö Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). . 2021; 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| IEEE | POYRAZ Ö "Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)." , ss.215 - 238, 2021. 10.31679/adamakademi.983489 |
| ISNAD | POYRAZ, ÖZLEM. "Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)". (2021), 215-238. https://doi.org/10.31679/adamakademi.983489 |
| APA | POYRAZ Ö (2021). Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| Chicago | POYRAZ ÖZLEM Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi 11, no.2 (2021): 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| MLA | POYRAZ ÖZLEM Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi, vol.11, no.2, 2021, ss.215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| AMA | POYRAZ Ö Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi. 2021; 11(2): 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| Vancouver | POYRAZ Ö Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914). ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi. 2021; 11(2): 215 - 238. 10.31679/adamakademi.983489 |
| IEEE | POYRAZ Ö "Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)." ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi, 11, ss.215 - 238, 2021. 10.31679/adamakademi.983489 |
| ISNAD | POYRAZ, ÖZLEM. "Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)". ADAM AKADEMİ Sosyal Bilimler Dergisi 11/2 (2021), 215-238. https://doi.org/10.31679/adamakademi.983489 |
