Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-

Yıl: 2023 Cilt: 34 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 119 - 146 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.26650/di.2023.34.1.1169249 İndeks Tarihi: 25-07-2023

Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-

Öz:
İbn Hişâm (ö. 761/1360) iʻrâbın mana gözetilerek ve anlamın iktizasınca yapılması gerektiğini, aksi takdirde yanlış sonuçlara ulaşılacağını belirtir. Temmâm Hassân (1918-2011) bu durumu gramatik çözümlemenin anlama tevakkuf etmesi şeklinde ifade etmiştir. İʻrâbın manaya tevakkuf etmesi zorunlu olarak bağlamı göz önünde bulundurmayı gerektirmektedir. Buna göre iç ve dış unsurlarıyla bağlam, kelimenin sözlüksel anlamı üzerinde belirleyici olabildiği gibi iʻrâbını da tayin edebilmektedir. Yorumcu açısından bakıldığında bağlamsal unsurların gramatik çözümleme üzerindeki belirleyiciliği; temel olarak anlamı bilinmeyen kelimeleri iʻrâb etmeme, anlamı bilinen kelimelerde ise muhtemel vecihleri sıralayıp bırakma ya da bağlamsal unsurlar üzerinden bir tercihte bulunma şeklinde tezahür etmektedir. Çalışmada iʻrâb ve anlama ilişkin temel kavramlar açıklandıktan sonra iʻrâbın manaya tevakkufu olgusu sözlüksel anlam ve bağlamsal anlam düzeylerinde ele alınacaktır. Bu bağlamda Yâsîn Suresi altıncı ayetteki mâ kelimesine ilişkin gramatik çözümlemelerin hangi hususlar üzerinden temellendirildiği araştırılacak; tercihin dayandığı dilbilimsel, epistemolojik, itikadî temeller ortaya konularak yorumlar kronolojik bir biçimde incelemeye tabi tutulacak ve anlam iʻrâb ilişkisinin boyutları tevakkuf kavramı çerçevesinde değerlendirilecektir.
Anahtar Kelime:

The Concept of Tawaqquf in Grammatical Analysis In the Context of Ibn Hishām’s Idea of Murāʻāt al-Maʻnā

Öz:
Ibn Hishām stated that iʻrāb must be done by considering the meaning and as required by the meaning, otherwise wrong results will be achieved. Tammām Hassān expressed this situation as grammatical analysis based on meaning which necessarily requires considering the context. Accordingly, the context, with its internal and external elements, can determine not only the lexical meaning of the word, but also its functional meaning. From the interpreter’s point of view, the effects of contextual elements on grammatical analysis can be seen in the following ways: by not analyzing unknown words, by listing the possibilities in meaningful words or by making a choice based on contextual factors. After explaining some basic concepts of meaning and iʻrāb, this study will discuss how iʻrāb is dependent on meaning at the levels of lexical and contextual meaning. In this sense the study will research aspects on which the grammatical analyses of the preposition mā in the sixth verse of Sūrah Yāsīn are based, reveal the linguistic, epistemological and theological foundations on which the grammatical analysis is based, chronologically review the grammatical comments and evaluate the dimensions of the relationship between meaning and iʻrāb as part of the concept of tawaqquf.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Kur’ân-ı Kerîm, Ahzâb 33/62.
  • Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen Saîd b. Mesʻade. Meʻâni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1990.
  • Ahmed Muhtâr Ömer. ʻİlmu’d-Dilâle. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1998.
  • Ahmed Süleyman Yâkût. Zâhiratu’l-İʻrâb fi’n-Nahvi’l-ʻArabî ve Tatbîkuhâ fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İskenderiye: Dâru’l-Maʻrifeti’l-Câmiiyye, 1994.
  • Aʻlem eş-Şentemerî. Tahsîlu ʻAyni’z-Zeheb min Maʻdini Cevheri’l-Edeb fî Mecâzâti’l-ʻArab. thk. Züheyr Abdulmuhsin. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1994.
  • Baalbaki, Ramzi Munir. ““Bāb al-Fā’” [“Fā’” + Subjunctive] in Arabic Grammatical Sources”. Arabica 48/2 (2001), 186-209.
  • Baalbaki Ramzi Munir. Dictionary of Linguistic Terms. Beirut: Dar El-Ilm Lilmalayin, 1990.
  • Bâkellâ Muhammed Hasen vd. A Dictionary of Modern Linguistic Terms. Beirut: Librairie du Liban, 1983.
  • Bor, İbrahim. Dil Düşünce ve Anlam. Ankara: Elis Yayınları, 2014.
  • el-Cürcânî, Abdülkāhir. Delâilu’l-İʻcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şakir. Kahire: el-Hey’etu’l- Mısriyyetu’l-Âmme, 2000.
  • Cürcânî, Abdülkāhir. Delâilu’l-İʻcâz Sözdizimi ve Anlambilim. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
  • Demir, Osman. “Tevakkuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/579. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
  • Desûkî, Muhammed b. Ahmed. Hâşiye ʻalâ Muğni’l-Lebîb. Bulak: 1286.
  • Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Ali Hasen Fâʻûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1988.
  • Dîvânu’l-Aʻşâ. thk. M. Muhammed Hüseyin. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb.
  • Divlekci, Celalettin. “Tefsirde Yorum Farklılığına Yol Açan Sebepler”. EKEV 18/58 (2014), 1-20.
  • Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, 1993.
  • Ebu’l-Leys es-Semerkandî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
  • Enbârî, Ebû Bekr Muhammed. Kitâbu’l-Ezdâd. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Beyrut: el- Mektebetu’l-Asriyye, 1982.
  • Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn. el-Beyân fî Garîbi İʻrâbi’l-Kur’ân. thk. Tâhâ Abdulhamîd Tâhâ. Kahire: el-Hey’tu’l-Mısriyyetu’l-ʻAmme, 1980.
  • Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luga, thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1964.
  • Fâdıl Sâlih Sâmerrâî. el-Cumletu’l-ʻArabiyye ve’l-Maʻnâ. Amman: Dâru’l-Fikr, 2013.
  • Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Meʻâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: el-Hey’etu’l- Mısriyyetu’lʻÂmme, 1980.
  • Grünberg, Teo. Anlama Belirsizlik ve Çok Anlamlılık. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1999.
  • Guiraud, Pierre. Anlambilim. çev. Berke Vardar. İstanbul: Multilingual, 1999.
  • Güman, Osman. “Fıkıh Usulü Geleneğinde Farklı Bir Tavır: Tevakkuf”, OMÜİFD 33 (2012), 139-173.
  • Hâdî Nehr. İlmu’d-Delâle. İrbid: Dâru’l-Emel, 2007.
  • Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-ʻAzîz. thk. Belhâc b. Saîd. Beyrut, Dâru’l-Garbi’lİslâmî, 1990.
  • Hilmi Halîl. el-Kelime. İskenderiye: Dâru’l-Maʻrifeti’l-Câmiiyye, 1998.
  • İbn ʻAtıyye el-Endelüsî. el-Muharraru’l-Vecîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, 2001.
  • İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: el-Hey’etu’lʻÂmme li Kusûri’s-Sekâfe, 2006.
  • İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. Muʻcemu Mekāyîsi’l-Luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Dâru’l-Fikr, 1979.
  • İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. es-Sâhibî fî Fıkhi’l-Luga. thk. Ömer Fârûk et-Tabbâʻ. Beyrut: Mektebetu’l-Maʻârif, 1993.
  • İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Huseyn b. Ahmed. İʻrâbu Selâsîne Sûre. thk. Muhammed Fehmî Ömer. Medine: Mektebetu Dâri’z-Zemân, 2006.
  • İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâluddîn el-Ensârî. Muğni’l-Lebîb. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2013.
  • İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâluddîn el-Ensârî. Şerhu Katri’n-Nedâ ve Belli’s-Sadâ. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1994.
  • İbn Kuteybe. Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1978.
  • İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-ʻArab. Beyrut: Dâru Sâdır.
  • İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl. el-Usûl fi’n-Nahv. thk. Abdulhuseyn el-Fetelî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1996.
  • İbrahim Enîs. Delâletu’l-Elfâz. Kahire: Mektebetu’l-Anglo el-Mısriyye, 1984.
  • İmer, Kâmile-Kocaman, Ahmet-Özsoy, A. Sumru. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2013.
  • İmîl Bedî‘ Ya‘kûb-Mişel ‘Âsî. el-Mu‘cemu’l-Mufassal fi’l-Luga ve’l-Edeb. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
  • Kefevî, Ebu’l-Bekā. el-Kulliyyât. thk. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Muessesetu’r- Risâle, 2012.
  • Kuşeyrî, Ebu’l-Kāsım. Letâifu’l-İşârât. thk. Abdullatîf Hasen. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
  • Lyons, John. Nazariyyetu Chomsky el-Lugaviyye. çev: Hilmi Halîl. İskenderiye: Dâru’l-Maʻrife el-Câmiiyye, 2016.
  • Mahmûd es-Saʻrân. ʻİlmu’l-Luga. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-ʻArabiyye: 2013.
  • Mahmûd Fehmî Hicâzî. Medhal ilâ ʻİlmi’l-Luga. Kahire: Dâru Kubâ.
  • Mâlekî, Ahmed b. Abdinnûr. Rasfu’l-Mebânî fî Şerhi Hurûfi’l-Meʻânî. thk. Ahmed Muhammed el- Harrât. Dımaşk: Matbaʻatu Mecmeʻi’l-Lugati’l-Arabiyye.
  • Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ali Haydar Ulusoy-Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2008.
  • Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. en-Nuket ve’l-ʻUyûn. thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
  • Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ Bulûgi’n-Nihâye. Şârika: 2008.
  • Mekkî b. Ebî Tâlib. Muşkilu İʻrâbi’l-Kur’ân. thk. Hâtim Sâlih. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1984.
  • Muhammed Hamâse Abdullatîf. Binâu’l-Cumleti’l-ʻArabiyye. Dâru Garîb, Kahire, 2003.
  • Muhammed Hamâse Abdullatîf. el-ʻAlâmetu’l-İʻrâbiyye fi’l-Cümle Beyne’l-Kadîm ve’l-Hadîs. Kahire: Dâru Garîb, 2001.
  • Muhammed Yunus Ali. el-Maʻnâ ve Zılâlu’l-Maʻnâ. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2007.
  • Mukātil b. Süleymân. Tefsîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Muessesetu’t-Târîhi’l-ʻArabî, 2002.
  • Nehhâs, Ebû Caʻfer. Meʻâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. Mekke: 1989.
  • Nehhâs, Ebû Caʻfer. Şerhu Ebyâti Sîbeveyhi. thk. Züheyr Gâzî. Âlemu’l-Kutub, 1986.
  • Palmer, Frank Robert. Semantik. çev. Ramazan Ertürk. Ankara: Kitâbiyât, 2011.
  • Raddetullah et-Talhî. Delâletu’s-Siyâk. Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 1423.
  • Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
  • Saʻleb, Ebu’l-ʻAbbâs Ahmed b. Yahyâ. Şerhu Dîvâni Züheyr b. Ebî Sülmâ. Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2015.
  • Saʻlebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muhammed b. ʻÂşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 2002.
  • Semʻânî, Ebu’l-Muzaffer. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Ebû Bilâl Ganîm. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
  • Semîn el-Halebî. ed-Dürrü’l-Masûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dâru’l-Kalem, Dımaşk.
  • Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetu’l- Hancî, 1988.
  • Sîrâfî, Ebû Saîd. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ramazan Abduttevvâb. Kahire: Dâru’l-Kutub, 2014.
  • Sünbâvî, el-Emîru’l-Kebîr. Hâşiye ʻalâ Muğni’l-Lebîb. Kahire: 1299.
  • Süyûtî, Abdurrahman Celâluddîn. el-Müzhir fi ʻUlûmi’l-Luga. thk. Muhammed Ahmed Câdelmevla vd. Kahire: Dâru’t-Turâs.
  • Şumunnî, Takıyyuddîn Ahmed b. Muhammed. el-Munsif mine’l-Kelâm ʻalâ Muğnî İbn Hişâm. Kahire: 1305.
  • Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-Beyân ʻan Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kahire: 2001.
  • Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn ve’l-ʻUlûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
  • Temmâm Hassân, el-Beyân fî Ravâiʻi’l-Kur’ân. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 2009.
  • Temmâm Hassân. “Emnu’l-Lebs ve Vesâilu’l-Vusûl İleyh”. Havliyyâtu Kulliyyeti Dâri’l-Ulûm 8 (1969), 123-140.
  • Temmâm Hassân, el-Fikru’l-Lugaviyyu’l-Cedîd. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 2011.
  • Temmâm Hassân, İctihâdât Lugaviyye. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 2007.
  • Temmâm Hassân, el-Lugatu’l-ʻArabiyye Maʻnâhâ ve Mebnâhâ. ed-Dâru’l-Beyzâ: 1994.
  • Temmâm Hassân, Makālât fi’l-Luga ve’l-Edeb. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 2006.
  • Tûsî, Ebû Cafer. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ahmed Habîb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî.
  • ʻUkberî, Ebu’l-Bekā. et-Tibyân fî İʻrâbi’l-Kur’ân. thk. Saʻd Küreyyim. Kahire: Dâru’l-Yakîn, 2001.
  • Ullmann, Stephen. Devru’l-Kelime fi’l-Luga. çev: Kemal Bişr. Kahire: Dâru Garîb.
  • Vâhidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
  • Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual, 2002.
  • Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meʻâni’l-Kur’ân ve İʻrâbuh. thk. Abdülcelîl Abduh. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1988.
  • Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Riyad: Mektebetu’l-ʻUbeykân, 1998.
APA AYDIN B (2023). Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. , 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
Chicago AYDIN BÜNYAMİN Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. (2023): 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
MLA AYDIN BÜNYAMİN Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. , 2023, ss.119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
AMA AYDIN B Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. . 2023; 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
Vancouver AYDIN B Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. . 2023; 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
IEEE AYDIN B "Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-." , ss.119 - 146, 2023. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
ISNAD AYDIN, BÜNYAMİN. "Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-". (2023), 119-146. https://doi.org/10.26650/di.2023.34.1.1169249
APA AYDIN B (2023). Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. darulfunun ilahiyat, 34(1), 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
Chicago AYDIN BÜNYAMİN Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. darulfunun ilahiyat 34, no.1 (2023): 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
MLA AYDIN BÜNYAMİN Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. darulfunun ilahiyat, vol.34, no.1, 2023, ss.119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
AMA AYDIN B Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. darulfunun ilahiyat. 2023; 34(1): 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
Vancouver AYDIN B Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-. darulfunun ilahiyat. 2023; 34(1): 119 - 146. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
IEEE AYDIN B "Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-." darulfunun ilahiyat, 34, ss.119 - 146, 2023. 10.26650/di.2023.34.1.1169249
ISNAD AYDIN, BÜNYAMİN. "Gramatik Çözümlemede Tevakkuf Kavramı Üzerine -İbn Hişâm’ın “Murâʻâtu’l-Maʻnâ” Değerlendirmesi Bağlamında-". darulfunun ilahiyat 34/1 (2023), 119-146. https://doi.org/10.26650/di.2023.34.1.1169249