12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme
Yıl: 2023 Cilt: 13 Sayı: 3 Sayfa Aralığı: 137 - 167 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.12658/M0710 İndeks Tarihi: 28-09-2023
12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme
Öz: 12 Mart Muhtırası çok partili dönemde Türkiye’de demokrasiyi kesintiye uğratan ikinci askeri müdahaledir. 27 Mayıs’ta yönetime el koyan askerlerin şekillendirdikleri rejimin arzu ettikleri ölçüde işlememesi, on bir yıl sonra askerlerin sivil yönetime tekrar müdahale etmesinin temel nedeni olmuştur. Ancak 12 Mart’ta gerçekleşen müdahale, şekil ve müdahalenin boyutu açısından 27 Mayıs 1960’ta gerçekleşen darbeden farklılıklar göstermektedir. Askerler, 27 Mayıs’ta iktidarı doğrudan ele alırken, 12 Mart 1971’de yerinden alma darbesi (displacement coup) geçekleşmiştir. Yani mevcut hükümet istifaya zorlanarak, yerine askerlerin güdümünde hareket eden yeni bir sivil hükümet kurulmuştur. 12 Mart’ta müdahale biçimimin belirlenmesinde en önemli faktörlerden biri ise politize olmuş üst düzey subayların arasındaki siyasete dair görüş ayrılıklarıdır. Keza askerlerin siyasete bakış açıları ve buna bağlı olarak seçtikleri yöntemler, darbe sonrasında şekillenen siyasal rejim üzerinde de belirleyici olmuştur. Bu noktada bir siyasi aktör haline gelen askerlerin siyaseten davranışlarını anlamak için Eric A. Nordlinger’in ortaya koyduğu Pretoryan tipoloji oldukça kullanışlıdır. Zira Nordlinger’in ılımlı pretoryanizm kavramlaştırması, 12 Mart sürecinde yüksek rütbeli subayların siyasete bakış açılarını ve buna bağlı olarak siyaseten davranışlarını anlamayı kolaylaştırmaktadır. 12 Mart Muhtırası’nı ve ardından 1971-1973 yılları arasında geçerli olan rejimi teorik çerçeveye oturtarak açıklamak ve siyasal süreci bu bağlamda anlamlandırmak askerlerin ülke yönetimini doğrudan -en uzun süre- ele aldıkları 12 Eylül’e giden yola ışık tutacaktır.
Anahtar Kelime: The Road to the March 12 Memorandum and the Interim Regime’s Establishment: An Assessment in the Framework of Praetorianism Typology
Öz: The March 12 Memorandum is the second military intervention disrupted democracy in Turkey during the multiparty period. The main reason of second intervention to democratic regime after 11 years is related with the opinion that regime shaped by soldiers did not work as they wishes. However, the intervention on March 12th differs from the coup in 1960 in terms of shape and the size of the intervention. While the soldiers took power directly on May 27, displacement coup took place on March 12th. In other words, the current Government was forced to resign and replaced with a new civilian government which acting under the direction of soldiers. One of the most important factors in determining the way of intervention on March 12th is the differences in political views among the politicized generals. Likewise, soldiers’ political perspective and the methods they chose accordingly were decisive on the political regime that took shape after the coup. At this point, the Praetorian typology put forward by Eric A. Nordlinger is very useful for understanding the political behavior of soldiers who have become political actors. Because Nordlinger’s conceptualization of moderate praetorianism makes it easier to understand the political perspectives of high-ranking officers and their political behavior during the march 12th process. To explain the March 12 Memorandum and the regime that was in effect between 1971 and 1973 in a theoretical framework and to understand the political process in this context will shed light on the path to September 12, when the soldiers directly seized the power - for the longest time.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Ahmad, F. (2007). Demokrasi sürecinde Türkiye 1980-1945. A. Fethi (Çev.), Hil Yayınları.
- Akça, İ. (2016). 12 Mart askeri müdahalesi: İthal ikameci kapitalizm, sınıf dinamikleri ve bürokratik-otorite- rizm. M. Ö. Alkan (Ed.), Osmanlı’dan günümüze darbeler (ss. 248-268). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Akça, İ. (2020). Yetmişli yıllarda hegemonya krizi, ordu ve militarizm. M. K. Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1970’lı Yılları (ss. 99-119). İletişim Yayınları.
- Akyaz, D. (2009). Askerî müdahalelerin orduya etkisi. İletişim Yayınları.
- Altuğ, K. (1973). 12 Mart ve Nihat Erim olayı, 7 Gün Yayıncılık.
- Arcayürek, C. (1985). Demirel dönemi, 12 Mart darbesi: 1965-1971. Bilgi Yayınevi.
- Atılgan, G. (2020). 12 Mart: Kapanan ve açılan yollar. M. K. Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1970’li yılları (ss. 55- 86). İletişim Yayınları.
- Aydemir, T. (2010). Hatıratım. Yapı Kredi Yayınları.
- Aydın, S. ve Taşkın, Y. (2016). 1960’tan günümüze Türkiye tarihi. İletişim Yayınları.
- Batur, M. (1985). Anılar ve görüşler: «Üç dönemin perde arkası”. Milliyet Yayınları.
- Bayramoğlu, A. (2013). Asker ve siyaset. İnsel, A. ve Bayramoğlu, A. (Ed.), Bir zümre, bir parti: Türkiye’de ordu. İletişim Yayınları.
- Birand, M. A., Dündar, C. & Çaplı, B. (2000). 12 Mart: İhtilalin pençesinde demokrasi. İmge Kitabevi Yayınları.
- Cemal, H. (1999). Kimse kızmasın, kendimi yazdım. Doğan Kitap.
- Cizre, Ü. (2014). AP-Ordu ilişkileri: Bir ikilemin anatomisi. İletişim Yayınları.
- Demir, Y. (2006). Albay Talat Aydemir’in darbe girişimleri. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5(13), ss. 155-171.
- Demirel, T. (2011). Türkiye’nin uzun on yılı: Demokrat Parti iktidarı ve 27 Mayıs darbesi. İstanbul Bilgi Üniver- sitesi.
- Demirel, T. (2021). Adalet Partisi: İdeoloji ve politika. İletişim Yayınları.
- Duman, M. Z. (2019). Türkiye’de Ordu-siyaset ilişkileri ve askeri darbelerin ideolojik kökenleri. İnsan ve İnsan, 6(20), ss. 145-164.
- Gürkan, C. (1986). 12 Mart’a beş kala. Tekin Yayınevi.
- Hale, W. (1972). Aspects of the Turkish general election of 1969. Middle Eastern Studies, 8(3), ss. 393-404.
- Hale, W. (2014). Türkiye’de Ordu ve siyaset: 1789’dan günümüze. A. Fethi (Çev.), Alfa Yayınları.
- İnsel, A. (2007). Pretoryen devlet ve sahipleri. Birikim (Haziran 2007), ss. 17-21.
- İpekçi, A., ve Coşar, Ö. S. (2010). İhtilâlin İçyüzü. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Karataş, M. (2019). Türkiye’de asker- sivil ilişkileri bağlamında 12 Mart Muhtırası ve partiler üstü hükümet modeli üzerine bir değerlendirme. Anadolu ve Balkan Araştırmaları Dergisi 2(3), ss. 69-110.
- Karpat, K. (2015). Türk siyasi tarihi (Çev: C. Elitez,). Timaş Yayınları.
- Karpat, K. (2019). Osmanlı’dan günümüze asker ve siyaset. Timaş Yayınları.
- Kaya, H. (2014). Adalet Partisi ve Ragıp Gümüşpala (1961–1965). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üni- versitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
- Koca, B. (2017). Altmışlı yıllarda Türkiye›de anti-komünizm: Truman Doktrini’nden Komünizmle Mücadele Dernekleri’ne. M. K. Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları (ss. 545-570). İletişim Yayınları.
- Koca, S. (2020). Hürriyetten otoriteye: 12 Mart dönemi anayasa değişiklikleri. M. K. Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1970’lı Yılları (ss. 87-98). İletişim Yayınları.
- Linz, J. J. (1978). The breakdown of democratic regimes: Crises, breakdown & reequıilibration. Johns Hopkins University Press.
- Nişanyan, S. (2020). Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/
- Nordlinger, E. A. (1977). Soldiers in politics: military coups and governments: Prentice Hall.
- Nye, R. P. (1977). Civil-military confrontation in Turkey: the 1973 presidential election. International journal of Middle East studies, 8(2), ss. 209-228.
- Önal, T. (12 .(2016 Mart Muhtırası: vesayetin pekişmesi ve ara rejim süreci (12 Mart 14-1971 Ekim 1973). History Studies, 8 (1), ss. 89-109.
- Özcan, G. (2010). Türkiye›de milli güvenlik kavramının gelişimi. İ. Akça & E. B. Paker B. (Ed), Türkiye’de Ordu, Devlet ve güvenlik siyaseti (ss. 307-349). İstanbul Bilgi Üniversitesi.
- Perlmutter, A. (1969). The praetorian state and the praetorian army: Toward a taxonomy of civil-military relations in developing polities. Comparative Politics, 1(3).
- Subaşi, E. (2019). Bir yeniden hegemonikleştirme hamlesi olarak 12 Mart döneminde reform siyaseti ve başarısızlığı. Mülkiye Dergisi, 43 (1), ss. 27-61.
- Sunay, C. ve Ezgin, E. (2021). 27 Mayıs Darbesinden 12 Mart Muhtırasına gidiş ve sebepleri. İnsan ve İnsan, 8 (29) , ss. 65-80 .
- Tachau, F. & Heper, M. (1983). The state, politics, and the military in Turkey. Comparative Politics, 16(1), ss. 17-33.
- TBMM, (2012). Ülkemizde demokrasiye müdahale eden tüm darbe ve muhtıralar ile demokrasiyi işlevsiz kılan diğer bütün girişim ve süreçlerin tüm boyutları ile araştırılarak alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla kurulan meclis araştırması komisyonu raporu. Cilt 1, Ankara.
- TDK. (2011) Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/
- Turgut, H. (1992). Demirel’in dünyası: cilt. Bir liderin doğuşu (1924-1962). Bir liderin yükselişi (1962-1971) ABC Ajansı Yayınları.
- TÜİK. (2012). Milletvekili genel seçimleri 1923-2011. Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.
- Ulus, Ö. M. (2016). Türkiye’de sol ve ordu (1960-1971). İletişim Yayınları.
- Varel, A. (2020). İsmail Nihat Erim. M. K. Kaynar (Ed.), Türkiye’nin 1970’li Yılları (ss. 121-126). İletişim Ya- yınları.
- Yetkin, M. (2021). Meraklısı için darbeler kitabı. Doğan Kitap.
- Zürcher, E. J. (2018). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. Y. Saner (Çev.), İletişim Yayınları.
- Cumhuriyet (27.03.1971)
- Hürriyet (18.03.1971)
- Milliyet (17.06.1970)
| APA | Yavaşça K (2023). 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. , 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| Chicago | Yavaşça Kerem 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. (2023): 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| MLA | Yavaşça Kerem 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. , 2023, ss.137 - 167. 10.12658/M0710 |
| AMA | Yavaşça K 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. . 2023; 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| Vancouver | Yavaşça K 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. . 2023; 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| IEEE | Yavaşça K "12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme." , ss.137 - 167, 2023. 10.12658/M0710 |
| ISNAD | Yavaşça, Kerem. "12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme". (2023), 137-167. https://doi.org/10.12658/M0710 |
| APA | Yavaşça K (2023). 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. İnsan & Toplum, 13(3), 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| Chicago | Yavaşça Kerem 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. İnsan & Toplum 13, no.3 (2023): 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| MLA | Yavaşça Kerem 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. İnsan & Toplum, vol.13, no.3, 2023, ss.137 - 167. 10.12658/M0710 |
| AMA | Yavaşça K 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. İnsan & Toplum. 2023; 13(3): 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| Vancouver | Yavaşça K 12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme. İnsan & Toplum. 2023; 13(3): 137 - 167. 10.12658/M0710 |
| IEEE | Yavaşça K "12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme." İnsan & Toplum, 13, ss.137 - 167, 2023. 10.12658/M0710 |
| ISNAD | Yavaşça, Kerem. "12 Mart Muhtırası’na Giden Yol ve Ara Rejimin İhdası: Pretoryanizm Tipolojisi Çerçevesinde Bir Değerlendirme". İnsan & Toplum 13/3 (2023), 137-167. https://doi.org/10.12658/M0710 |
