XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme

GEL, Mehmet

XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme

Mehmet GEL (Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü)

NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi

42 9

Yıl: 2018 Cilt: 4 Sayı: 3 Sayfa Aralığı: 115 - 147 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 05-09-2019

XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme

Öz:

On sekizinci yüzyılın başlarında dönemin Osmanlı âlimleri Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî ile ‘Alemî Ahmed Efendi arasında Saçaklızâde’nin Tertîbü’l-ulûm adlı eserindeki bazı ifadeleriyle bağlantılı olarak “ledünnî ilim ve ilham” konusuna ilişkin ilmî bir tartışma yaşanmıştır. Tartışma kapsamında her iki âlim de konuya ilişkin birer risale yazmışlardır. Risalelerden Saçaklızâde’ye ait olan Risâletü’l-cevâb başlıklı metin Süleymaniye Kütüphanesi’nde mevcuttur. Alemî’nin el-İfhâm fi’l-ilhâm başlıklı risalesi ise Türkiye’deki yazma eser kütüphaneleri kataloglarında görünmemektedir. Bununla beraber Saçaklızâde’nin risalesinde tartışmada tarafların öne sürdüğü görüşlere önemli ölçüde yer verilmiştir. Dolayısıyla yalnızca Saçaklızâde’nin risalesinden hareketle tartışmayı takip etmek mümkündür. Tartışılan konunun İslam düşünce tarihinde bir bilgi kaynağı meselesi olarak özellikle sûfîler ile kelâmcılar arasında ihtilafa neden olduğu düşünüldüğünde bu risale üzerinden tartışmayı incelemek, Saçaklızâde ile Alemî’nin fikrî yapıları ile Osmanlı ilim ve düşünce hayatının özellikleri hakkında bazı kanaatler elde etmek adına faydalı olacaktır.

Anahtar Kelime:

Konular: Felsefe

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Ak, Ahmet. “Mâtürîdî Âlimlere Göre İlhamın Bilgi Kaynağı Olması Sorunu”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi V/2 (2014): 129-146.
Akgündüz, Hasan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç-Yapı-İşleyiş. İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
Aktı, Selahattin. “Sûfî Epistemolojinin Önemli Dayanaklarından olan Hızır Kıssasının Kaynaklarına Dair Or-yantalist İddialar”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2017):45-57.
Albayrak, İsmail. “Kur’an ve Tefsir Açısından Hızır Kıssası ve Ledün İlmi”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları V:
İslâm Düşüncesinde Gayb Problemi I, ed. Bedrettin Çetiner, 187-210. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2003.
Aslan, Abdülgaffar. “Kelâm’da İlhamın Bilgi Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2008): 25-45.
Avcı, Casim. “Uceymî”. DİA, 42, 37-38.
Aybakan, Bilal. “Sübkî, Takiyyüddin”. DİA, 38, 14-15.
Aybakan, Bilal ve Cağfer Karadaş. “Sübkî, Tâceddin”. DİA, 38, 11-14.
Baktır, Mustafa. “el-Eşbah ve’n-nezair”. DİA, 2, 458-459.
Baer, Marc David. IV. Mehmed Döneminde Osmanlı Avrupası’nda İhtida ve Fetih, çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Hil Yayın, 2010.
Basheer, M. Nafi. “İbn Abdülvehhâb’ın Hocası: Muhammed Hayât es-Sindî ve Ashâbü’l-Hadis Metodolojisi-nin İhyası”, çev. Ahmet Aydın. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IV/8 (2013), 203-228.
Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Bayrakdar, Mehmet. Dâvûd el-Kayserî. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2009.
Birsin, Mehmet. “Fıkıh Usûlünde İlhâm ve Bunun Bilgi Değeri”. Hz. Peygamber’in Nübüvvetinin Süresi ve Kap-samı Çalıştayı Bildiri ve Müzakere Metinleri (17-19 Ekim 2014), 249-264. Gaziantep 2015.
Cebecioğlu, Ethem. “Niyaz-ı Mısrî’ye Göre Hz. Musa ve Hızır Kıssası: Çocuğun Öldürülmesi”. Akademiar Dergisi 1 (2016): 49-78.
Cici, Recep. “Sübkî, Bahâeddin”. DİA, 38, 11.
Çetintaş, İbrahim. “Saçaklızâde ve İlimleri Sınıflandırması”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Dallal, Ahmad S. Islam Without Europe, Traditions of Reform in Eighteenth-Century Islamic Thought. University of North Carolina Press, 2018.
Dalkıran, Sayın. İbn Kemal ve Düşünce Tarihimiz. İstanbul: OSAV Yayınları, 1997.
Dâvûd el-Kayserî. Ledünnî İlim ve Hakikî Sevgi, çev. Mehmet Bayrakdar. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2011.
Fahreddin er-Râzî. Tefsîr-i Kebîr/Mefâtîhu’l-Gayb XV, çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç ve C.
Sadık Doğru. İstanbul: Huzur Yayın-Dağıtım, 2013.
Fazlıoğlu, İhsan. “Muhasebe Dönemi”, İslam Düşünce Atlası, III, 1022-1043. İstanbul: Konya Büyükşehir Be-lediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Fazlıoğlu, İhsan, “Muhasebe Döneminde Nazarî İlimler”, İslam Düşünce Atlası, III, 1043-1058. İstanbul: Konya Büyük-şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Fındıklılı İsmet Efendi. Tekmiletü’ş-şakâ’ik fi hakkı ehli’l-hakâ’ik, haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Ya-yınları, 1989.
Furat, Ahmet Hamdi. “Selefîliğin Osmanlı’ya Etkisi Bağlamında Kullanılan Bir Argüman: İbn Teymiyye’nin es-Siyâsetü’ş-Şer‘iyye İsimli Eserinin Osmanlı Dünyasında XVI. ve XVII. Asırdaki Tercümeleri”. Marife IX/3 (2009): 215-226.
Gel, Mehmet. “A XVIth Century Ottoman Scholar in the Footsteps of Ibn Taymiyya and an Opponent of Ibn Arabi: Civizade Muhyiddin Sheikh Mehmed Efendi”. Ilahiyat Studies: A Journal on Islamic and Religious Studies IV/2 (2013): 183-208.
Gel, Mehmet., “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı İlim Geleneğindeki ‘Hâkim Çizgi’ye ‘Felsefe’ Odaklı Bir Eleştiri: Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî”. Ötekilerin Peşinde: Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, haz. Mehmet Öz ve Fatih Yeşil, 643-663. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
Günay, Hacı Mehmet. “Semerkandî, Alaeddin”. DİA, 36, 470-471.
İbn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti: Şifâü’s-sâil li-tehzîbi’l-mesâil ve Mukaddime’de Tasavvuf İlmi, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
İmam Gazâlî, Hak Yolcusuna Öğütler: Ey Oğul/Eyyühe’l-Veled & Ledünnî İlim Risalesi, çev. Asım Cüneyd Köksal. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2015.
Karaman, Abdullah. “Şebrâmellisî”. DİA, 38, 395-396.
Kaya, Eyyüp Said. “Batılı Gözüyle Modernleşme Arifesinde Tecdid”. Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1750-1850, ed. Nail Okuyucu, 13-35. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Kaya, Emrah. “Tasavvufun ve Epistemolojik Bir Araç Olarak İlhamın İbn Teymiyye Düşüncesindeki Yeri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/1 (2016): 11-34.
Koca, Ferhat. “Menârü’l-Envâr”. DİA, 29, 118-119.
Koca, Ferhat, “İbn Teymiyye, Takıyyüddin”, DİA, 20, 391-405.
Köse, Saffet. “İbn Emîru Hâc”. DİA, 19, 476-477.
el-Kuşeyrî, Abdülkerim. Kur’an-ı Kerim Tefsiri: Letâfiü’l-İşârât, trc. Mehmet Yalar. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2013.
Lekesiz, M. Hulûsi. “Osmanlı İlmî Zihniyetinde Değişme (Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV-XVII. Yüzyıllar)”. Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.
Ocak, Ahmet Yaşar. “Dinî Bilimler ve Ulema”. Osmanlı Uygarlığı I, yay. haz. Halil İnalcık ve Günsel Renda, 243-265. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2003.
Ocak, Ahmet Yaşar., İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
el-Osmancıkî, Mustafa b. Abdullah (Tarikatcı Emir). Şerhu Tebyini’l-Meram. Süleymaniye Kütüphanesi: Hacı Mahmud Efendi 954.
Öngören, Reşat. “Bir Bilgi Kaynağı Olarak Tasavvufta Keşfin Değeri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2002): 85-96.
Özcan, Tahsin. “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızâde Mehmed Efendi ve Eserleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu I, 53-68. İstanbul: Kahramanmaraş Belediyesi-Maraşder Yayınları, 2005.
Özek, Ali. “el-Keşşâf”. DİA, 25, 329-330.
Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. DİA, 40, 299-308.
Öztürk, Mustafa. “Bilge Kul-Musa Kıssası ve İslâm Kültüründe Hızır Mitosu”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14-15 (2003): 245-281.
Öztürk, Mustafa. “Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâikü’t-Te’vîl”. DİA, 28, 292-293.
Pekcan, Ali. “Remlî, Hayreddin b. Ahmed”. DİA, 34, 563-564.
el-Rouayheb, Khaled. Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb. New York: Cambridge University Press, 2015.
Saçaklızâde. Risâletü’l-cevâb. Süleymaniye Kütüphanesi. Murad Molla 1835, 29a-38b.
Saçaklızâde. Risâletü’l-cevâb, Risâletü’l-cevâb an i‘tirâzi Ahmed ‘Alemî. Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa 631, 50b-56b.
Saçaklızâde. Risâletü’l-cevâb, Tertîbü’l-ulûm, thk. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 1988.
Saçaklızâde. Risâletü’l-cevâb, Tertîbü’l-ulûm, çev. Zekeriya Pak ve M. Âkif Özdoğan. Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı, 2009.
Saçaklızâde. Risâletü’l-cevâb, Cühdü’l-mukıll, thk. Sâlim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2001.
Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyi‘ü’l-fudalâ I-II-III, haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
Sheikh, Mustapha. “Taymiyyan Influences in an Ottoman-Hanafî Milieu: The Case of Ahmad al-Rûmî al-Aq- hisârî”, Journal of the Royal Asiatic Society XXV/1 (2015): 1-20.
Sheikh, Mustapha, Ottoman Puritanism and Its Discontents: Ahmad al-Rûmî al-Âqhisârî and the Qadizâdelîs. Oxford: Ox-ford University Press, 2016.
Teftâzânî. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
Takıyyüddin İbn Teymiyye. “Zahir ve Bâtın İlmine Dair bir Risâle”, çev. Mustafa Öztürk ve Ali Bolat. Tasavvuf:
İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi II/6 (2001): 265-302.
Terzioğlu, Derin. “Bir Tercüme ve Bir İntihal Vakası: Ya da İbn Teymiyye’nin Siyâsetü’ş-Şer‘iyye’sini Osmanlıcaya Kim(ler), Nasıl Aktardı?”. Türklük Bilgisi Araştırmaları (TUBA) 31/II (2007): 247-275.
Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Ataç Yayınları, 2011.
Türker, Ömer. “Yenilenme Dönemi”, İslam Düşünce Atlası, II, 498-515, İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Uludağ, Süleyman. “Gaybın Bilinmesinde Keşf ve İlhamın Rolü”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları VI: İslam Düşüncesinde Gayb Problemi II, ed. Bedrettin Çetiner, 271-293. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
Uludağ, Süleyman, “Bâtın İlmi”, DİA, 5, 188-189
Uludağ, Süleyman, “Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin”, DİA 26 (2002): 473-475.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi III/1. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
Üçer, İbrahim Halil. “İslam Düşünce Tarihi İçin Bir Dönemlendirme Önerisi”, İslam Düşünce Atlası, I, 19-35, İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Vedadî (Mustafa b. Abdullah/Tarikatcı Emir). Tekmile-i Terceme-i Tarikat-ı Muhammediyye. 1308.
Voll, John Obert. “Abdullah B. Sâlim el-Basrî ve 18.Yüzyılda Hadis İlmi”, çev. Nail Okuyucu. Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1750-1850, ed. Nail Okuyucu, 217-230. İstanbul: Klasik Ya-yınları, 2014.
Voll, John Obert, “Hadis Âlimleri ve Tarikatlar: 18. Yüzyıl Haremeyn Ulemâsı ve İslâm Dünyasındaki Etkileri”, çev.
Sümeyye Onuk. Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1750-1850, ed. Nail Okuyucu, 63-74. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Sümeyye Onuk, “Muhammed Hayyât es-Sindî ve Muhammed b. Abdülvehhâb: 18. Yüzyıl Medine’sinde Bir Entelektüel Grubun Tahlili”, çev. Mustafa Demiray. Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1750-1850, ed. Nail Okuyucu, 53-61. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Vural, Mehmet. “Gazzâlî (ö.505/1111)’nin Epistemolojisinde Sezgi ve İlham”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/9 (2002): 179-186.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İlham”. DİA, 22, 98-99.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”. DİA, 6, 100-103.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Akaidü’n-Nesefi”. DİA, 2, 217-219.
Yurdaydın, Hüseyin. “Üstüvanî Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi X (1962): 71-78.
Zilfi, Madeline C. “Kadızâdeliler: On yedinci Yüzyıl İstanbul’unda Dinde İhya Hareketleri”, çev. M. Hulusi Lekesiz. Türkiye Günlüğü 58 (1999): 65-79.

APA	GEL M (2018). XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. , 115 - 147.
Chicago	GEL Mehmet XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. (2018): 115 - 147.
MLA	GEL Mehmet XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. , 2018, ss.115 - 147.
AMA	GEL M XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. . 2018; 115 - 147.
Vancouver	GEL M XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. . 2018; 115 - 147.
IEEE	GEL M "XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme." , ss.115 - 147, 2018.
ISNAD	GEL, Mehmet. "XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme". (2018), 115-147.

APA	GEL M (2018). XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(3), 115 - 147.
Chicago	GEL Mehmet XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4, no.3 (2018): 115 - 147.
MLA	GEL Mehmet XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, vol.4, no.3, 2018, ss.115 - 147.
AMA	GEL M XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. 2018; 4(3): 115 - 147.
Vancouver	GEL M XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. 2018; 4(3): 115 - 147.
IEEE	GEL M "XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme." NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4, ss.115 - 147, 2018.
ISNAD	GEL, Mehmet. "XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde ile Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme". NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/3 (2018), 115-147.