Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”
Yıl: 2019 Cilt: 6 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 281 - 306 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.33460/beuifd.632769 İndeks Tarihi: 06-12-2020
Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”
Öz: Bu çalışmada Emevîlerden Abbâsîlere geçen dönemden itibaren mevâlînin yönetim kademelerinde ve toplumdaki statüsü üzerinde durulmaktadır. Gerçekleştirdikleri fetihlerle geniş topraklar bırakan Emevîlerin coğrafi, nisbeten siyasî mirası üzerindekurulan Abbâsî hilâfeti kendi yönetim paradigmasını oluştururken ihtilali destekleyenmillet ve kabilelere öncelik vermeyi tercih etmiştir. Arapların da destek verdikleri Abbâsîihtilalinin ardından gelişen şartlar ve tercihler Arapların ikinci planda kalmalarına sebepoldu. Güçlenen Horasanlılar ve mevâlî geçmiş mağduriyetlerinin de etkisiyle şuûbiyye hareketini başlattılar. Siyasî, kültürel yönleri belirgin bir anlayış olan bu hareket Müslümandünyanın parçalanmasında etkili unsurlardan biri oldu.Saray hayatında halifenin yakınında yer tutan mevâlî, elde ettikleri mevkilerleiyice güçlendiler. Bunların bir kısmı Emevîler döneminde mevâlî olarak nitelendirileninsanlardı. Diğer bir kısmı da kölelerdi. Bu dönemde ise valilik ve mütercimlik yaptılar.Sarayda ve haremde köle/cariyelere rastlanır. Saray hayatında ümmü veled olankadınların etkinliğinin de bu dönemde kendisinden söz ettirdiği söylenebilir.Arapların rolü Abbâsîler döneminde durdurulamayacak bir gelişmeyi hızlandırarakbütün alanlarda olduğu gibi orduda da azaldı. Abbâsî ihtilalinin zafere ulaşmasında başlıca etken olan ordu Horasanlıydı. Onlar askerlik hayatında ise belirleyici rol oynadılar.Zamanla mevâlîden oluşan hassa ordusunda Türkler etkin oldular. Hatta bu dönemdemevâlînin Türklerden oluştuğu söylense yanlış olmaz. Halifeler özellikle garnizonşehirlerde barındırmak üzere bir ordu kurmaya başlayınca, bunun doğal sonucu olarakkentlere doğru bir mevâlî akını başladı.İslâm medeniyetinin teşekkül devrinin son büyük devleti sayılan Abbâsîlerinilk yüzyılında mevâlî kavramının kazandığı önem hilâfet iddiasının da çöküşününhabercisiydi. Çünkü soya dayalı iddia artık mevâlînin etkinliği ile gittikçe zayıflayacak,merkezi yönetim gerilerken çevredeki unsurlar güçlenecekti.
Anahtar Kelime: Mevâlî During the First Century of the Abbasid Caliphate
Öz: This study focuses on the status of the mevâlî in the administrative levels and society during the early period of the Abbasid Caliphate. The Abbasid Caliphate which founded on the geographical and relatively political legacy of the Umayyad Caliphate who left large lands with their conquests, chose to give priority to the nations and tribes that supported the revolution while forming their own management paradigm. The conditions and preferences developed after the Abbasid revolution, which was supported by the Arabs, caused the Arabs to remain secondary. Strengthened Khorasan people and mevâlî launched the Şuûbiyya movement under the influence of their past sufferings. This movement, which had a clear understanding in terms of its political and cultural aspects, has been an influential factor in the disintegration of the Muslim world. Mevâlî, who had a place in the palace life near the caliph, was strengthened by the positions they gained. Some of them were people who were described as mevâli during the Umayyad period. The rest were slaves. During the early period of Abbasid they served as governor and translator. It can be also said that the ex-mevâlî women who had son became very effective in the palace life in this period. The role of Arabs decreased in the military in the Abbasid period as in all other fields. The main factor in the victory of the Abbasid revolution was the Khorasan army. They played a decisive role in the military life. Over time, the Turks became active in the sovereign army which were consisting of the mevâlî. In fact, it would not be wrong to say that Mevalî was composed of Turks during this period. When the caliphs began to establish an army to be hosted in garrison cities, a surge of mevâlî toward cities began. In the early period of the Abbasid dynasty which is considered the last great state of the formation of Islamic civilization, the importance of the concept of mevali became a precursor to the collapse of the claim of caliphate. The activities of mevali weakened this family-based claim, and the peripheral forces became stronger as the central government lost power.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Abbott, Nabia. Bağdat’ın İki Kraliçesi. Trc. Suat Kaya, Ankara: Yurt Kitap Yayınları, 2000.
- Ahmed Zeki Safvet. Cemheratü hutabi’l-Arabi fi usuri’l-Arabiyyeti’z-zâhira. 3. Cilt, Beyrut: y.y., tsz.
- Ahsan, S.M. Manazir. Social Life Under the Abbasids. London: 1979.
- Amikam Elad. “Aspects of transition from the Umayyad to the Abbasid caliphate”, Jerusalem Studies in Arabic And Islam. 19, b.y., y.y.,1995, 89-132.
- Asadov, Farda. “VIII-X. Yüzyıllarda Abbâsî ordusundaki Türk muhafızların sayısı ve onlar için yapılan harcamalar”, Türkler. 4: 379, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Ankara: y.y., 2002.
- Ayalon, David. Eunuchs Caliphs And Sultans. Jerusalem, The Magnes Press, The Hebrew University, 1999.
- Aykaç, Mehmet. Abbâsî Devletinin İlk Dönemi İdarî Teşkilatında Divanlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
- el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit, el-Buhala. Thk. Ahmed Matlub, Hatice elHadisi, Bağdad: y.y., 1964. Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Fütuhu’l-büldân. Trc. Mustafa Fayda, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2002.
- Bozkurt, Nahide. “Sosyal Kökleri ve Sonuçlarıyla Abbâsî İhtilali”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti Abbâsîler-I. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018, 5: 29-30.
- Cahen, Claude. Doğuştan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslâmiyet. Ankara: Bilgi Yayınları, 1990.
- Cahşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdüs. Kitabu’l-vüzerâ ve’l küttâb. Kahire, Matbaatü Mustafa Elbani el-Halebî ve Evladühü, tsz.
- Crone, Patricia. Slaves on Horses. Melbourne, Cambridge University Press, 1980.
- Demircan, Adnan. İslâm Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevali İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
- Demirayak, Kenan. Abbâsî Edebiyatı Tarihi. Erzurum: Şafak Yayınevi, 1998.
- Demirci, Mustafa. “Bir Şehrin Kuruluşu Bir Devrin Başlaması: Abbâsî Tarihinde Sâmerra”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti Abbâsîler 1. 5:283, İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
- Demirci, Mustafa. Beytü’l-hikme. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
- Duran, Bünyamin. İslâm Tarihinin Konjonktürel Değişimi. İstanbul: Nesil Yayınları, 1997.
- ed-Dûrî, Abdülaziz. İlk Dönem İslâm Tarihi. Trc. Hayrettin Yücesoy, İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
- Fayda, Mustafa. “Ebnâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 10:78-79, 1994.
- Firuzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakub, el-Kâmusu’l-muhît. Thk. Mektebu Tahkiki’tTüras fi Müessseti’r Risale, Beyrut: 1994.
- Fuad Efram el-Büstânî. “Nemazicu’l-anâsırı’l-beşeriyyeti”, el-Meşrık. 32/3, Beyrut: y.y.,1934.
- Günaltay, Şemseddin. “Selçuklular Horasan’a İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasî, Sosyal, Ekonomik ve Dinî Durumu”, Belleten. Sayı:25, 7:60-61, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1943.
- Güngör, Erol. İslâm’ın Bugünkü Meseleleri. (İstanbul: Ötüken Yayınları), 1991.
- Hitti, Philip K. Arap Tarihinin Mimarları. Trc. Ali Zengin, İstanbul: Risale Yayınları, 1995.
- Hodgson, Marshal G.S. Dünya Tarihinde İslâm. Trc. Ahmet Kanlıdere, İstanbul: Phoenix Yayınları,1997.
- Hüseyin Ali Ahmed Muhafaza. er-Rakik fi’l müctemai’l-Arabiyyi’l İslâmî hattâ sevrati’z- Zenc. Amman: y.y., 1987.
- Hüseyin el-Hac Hasan. Hadaratü’l-Arab fi’l asri’l-Abbâsî. b.y., y.y., tsz.
- Isfahânî, Ebu’l Ferec Ali b. Hüseyin. Kitabu’l-eğânî. b.y., y.y., tsz.
- el-İbşîhî, Şihabüddin Muhammed b. Ebi’l Feth. el-Mustadraf fi külli fennin mustazraf. Beyrut: y.y.,1986.
- İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed. el-Ikdu’l-ferîd. şrh. Ahmed Emin, Ahmed
- Zeyyin, İbrahim İybârî, 1.-3. Ciltler, Beyrut: y.y., 1965.
- İbn Hurdazbih, Ebû Kasım Ubeydullah b. Abdullah. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Leiden: y.y.,1889.
- İbn Kesîr, İsmail b. Ömer b. Kesir. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: y.y., tsz.
- İbn Manzûr, Ebu’l Fadl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arab. Beyrut: y.y., tsz.
- İbn Tiktaka, Muhammed b. Ali b. Tabataba. el-Fahrî fi’l adabi’s-sultaniyye ve’d düveli’lİslâmiyye. Beyrut: y.y., tsz.
- İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. el-Cevzi Ebu’l Ferec. el-Muntazam fi tarihi’l-mülûki ve’l-ümem. Beyrut: y.y., 1992.
- İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshak. Kitabu’l-büldân. Lübnan: y.y., 1996.
- İbnü’l-Esîr, Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybanî. el-Kâmil fi’t-tarih. Beyrut: y.y., 1965.
- Kaddura, Zahiye. eş-Şuûbiyyetü ve eseruha’l-ictimâî ve’s-siyasî fi hayati’l-İslâmiyyeti fi’l asri’lAbbâsiyyi’l-evvel. Beyrut: Daru’l Kütübü’l-Hizânî, 1972.
- Kalkaşendî, Ahmed b. Ali, Subhu’l-a’şa fi sınâati’l-inşâ. Haz. Muhammed Hüseyin Şemseddin, (Beyrut: Vezâratü’s Sekâfe ve İrşadu’l-Kûmî, 1407/1987), 3: 266
- Kaus b. İskender. Kâbus-nâme. Trc. R. Levy, Haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1974.
- Kılıçlı, Mustafa. Arap Edebiyatında Şuûbiyye. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
- Kırbıyık, Kasım. “Hayzuran”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 17: 106-107, 1998.
- Kitapçı, Zekeriya. Ortadoğu’da Türk Askerî Varlığının İlk Zuhuru. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1987.
- Kitapçı Zekeriya. Orta Asya’da İslâmiyetin Yayılışı ve Türkler. Konya: Kuzucular Ofset, 1998.
- Lassner, Jacop .“ Some speculative thoughts on the search for an Abbasid capital”, The Muslim World. sy: 2, 55: 141, Paris: y.y., 1979.
- Le Strange Guy. Büldânü’l-hilâfeti’ş-şarkıyye. Trc.(Ar.) Beşir Fransis Körkis Avvad, Beyrut: y.y., 1405/1985.
- Lewis, Bernard. Ortadoğu. Trc. Mehmet Harmancı, İstanbul: Arkadaş Yayınları, 1996.
- Lewis Bernard, Tarihte Araplar. Trc. H. D. Yıldız, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1979.
- Lewis Bernard, Race And Slavery in the Middle East. New York: Oxford University Press, 1990.
- Macdonald, D.B. “Şuûbiyye”, Milli Eğitim İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 11: 585-586, İstanbul, 1970.
- Mahmud Mikdad. el-Mevâlî ve Nizamu’l-velâ. Dımaşk, Dâru’l-Fikr, 1998.
- Mes’ûdî, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin. Murucu’z-zeheb ve meâdini’l-cevher. Thk. Said Muhammed, Beyrut: Daru’l Fikr, 1997.
- Mez, Adam. “Ortazaman Türk-İslâm Dünyasında Köleler”, Trc. Cemal Köprülü, Ülkü. sy: 63, 11: 217-218, Ankara: y.y., 1938.
- Muhammed Bedi Şerif. es-Sıra beyne’l mevâlî ve’l-Arab. Mısır: y.y., 1954.
- Muhammed Kasım Zaman. “The Abbasid revolution: A Study of the nature and role of religious dynamics”, Journal of Asian History”. sy: 2, 21:129, b.y.,y.y., 1987.
- Pamukçu, Ekrem. Bağdat’ta İlk Türkler. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1994.
- Parry, V.J. “ İslâm’da Harp Sanatı”, İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi. sy: 28-29: 195, İstanbul: y.y., 1975.
- Pipes, Daniel. Slave Soldiers And Islam. London: Yale University Press, 1981. es-Sâbî, Hilâl b. Muhassın. Rüsumu Dari’l-hilâfe. b.y., y.y., 1965.
- Sarıçam, İbrahim. “İbrahim b. Mehdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 21:320-321, 2000.
- Sharon, Moshe. Black Banners From The East. Leiden: E.J. Brill, 1983.
- Sourdel, D., Shaid İrfan, Watt, Montgomery, Vaglieri Laura Veccia, Spuler Bertold, Lewis Bernard, İnalcık Halil, Lambarton Ann K.S. İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
- Subhi Muhammed Cemil- Talib Casim Hasan. eş-Şuûbiyye ve devruha et-tahribi fi’l fikri’lArabiyyi’l-İslâmî. Bağdad: y.y., 1408/1988. Şevki Dayf. el-Asru’l-Abbâsiyyi’l-evvel. Kahire: y.y., 1966.
- Taberî, Muhammed b. Cerir Ebû Cafer. Tarihu’l-ümem ve’l-mülûk. Beyrut: Ravai’d Türasi’lArabi, H.1407.
- Taneri, Aydın. “Hadım”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 15: 1-3, 1997.
- Tenûhî, Ebû Ali Muhsin b. Ali. el-Ferec ba’de’ş-şidde. thk. Abdud eş-Şalici, Beyrut: y.y., 1978.
- Terzi, Mustafa Zeki. “Gulâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 14: 180, 1996.
- Watt, W. Montgomery. İslâm Nedir. Trc. Elif Rıza, İstanbul: Birleşik Yayıncılık,1993 Ya’kûbî, Ahmed b. Ebû Ya’kub b. Cafer b. Vehb. Kitabu’l-büldân. Beyrut: y.y.,1988
- Yıldırım, Kadri. I. Abbâsîler Dönemi Arap Dili ve Edebiyatında Mevâlî Tesirleri (Basılmamış YL tezi). Şanlıurfa: 1996.
- Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Hüseyni. Tacu’l-arûs, Mısır: y.y., 1306.
- Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fi Haberi men ğaber, Kuveyt: y.y.,1948.
- Zehebî, Siyeru A’lamu’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnavut, Beyrut: 1413.
- Zetterstéen, K.V. “Abbâsîler”, Milli Eğitim İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1:19, 1965.
- Zeydan, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi. Trc. Zeki Meğamiz, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1971.
- Zorlu, Cem. Abbâsîlere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
| APA | ÖZDEMİR M (2019). Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. , 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| Chicago | ÖZDEMİR M. Nadir Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. (2019): 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| MLA | ÖZDEMİR M. Nadir Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. , 2019, ss.281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| AMA | ÖZDEMİR M Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. . 2019; 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| Vancouver | ÖZDEMİR M Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. . 2019; 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| IEEE | ÖZDEMİR M "Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”." , ss.281 - 306, 2019. 10.33460/beuifd.632769 |
| ISNAD | ÖZDEMİR, M. Nadir. "Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”". (2019), 281-306. https://doi.org/10.33460/beuifd.632769 |
| APA | ÖZDEMİR M (2019). Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 6(2), 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| Chicago | ÖZDEMİR M. Nadir Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ 6, no.2 (2019): 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| MLA | ÖZDEMİR M. Nadir Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, vol.6, no.2, 2019, ss.281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| AMA | ÖZDEMİR M Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ. 2019; 6(2): 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| Vancouver | ÖZDEMİR M Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”. BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ. 2019; 6(2): 281 - 306. 10.33460/beuifd.632769 |
| IEEE | ÖZDEMİR M "Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”." BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 6, ss.281 - 306, 2019. 10.33460/beuifd.632769 |
| ISNAD | ÖZDEMİR, M. Nadir. "Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”". BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ 6/2 (2019), 281-306. https://doi.org/10.33460/beuifd.632769 |
