ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ

AYKAÇ, MUSTAFA

ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ

Mustafa AYKAÇ (Kastamonu Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, Kastamonu, Türkiye)

Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

34 0

Yıl: 2019 Cilt: 18 Sayı: 35 Sayfa Aralığı: 123 - 146 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 05-01-2021

ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ

Öz:

Hz. Peygamber’in vefatından sonra halifelik mücadelesinin tetiklediği siyasi olaylarıninançla ilgili sorunları yaratması nedeniyle iman ve küfrün tanımı, kapsamı, iman-amel ilişkisigibi sorunlar tartışılmaya başlanmıştır. Bu yüzden Müslüman toplumun kendi içinde aşmayaçalıştığı ilk sorunlardan biri hiç kuşkusuz iman-küfür meselesi olmuştur. Bu itibarla gelenekselfırkaların iman-amel münasebetleri bakımından farklı yaklaşım modelleri geliştirmiş olduğugörülmektedir. Bu ekolleri ‘ameli imana dâhil eden’ ve ‘amel ile imanı birbirinden ayıran’mezhepler olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Amel-iman ilişkisine yönelik ileri sürülenfikirler akli ve nakli delillerle temellendirilmeye çalışılmıştır. Amellerin imandan bir parçaolmadığı görüşünü kanıtlamak amacıyla kullanılan en kuvvetli deliller dil mantığına dayalıolarak oluşturulan ‘atıf’ ve ‘şart’ delilleridir. Atıf delili, matûf ile matûfun aleyhin; şart delili iseşart ile meşrûtun dil kaideleri gereği birbirinden farklı olduğu esasına dayanan iki delildir. Buiki delil, zaman bakımından farklılıklarla beraber Ehl-i Sünnet ekolü tarafından kullanılmışdelillerdir. Biz makalemizde hem iman meselesinin temellendirilmesinde belirleyici roloynayan atıf ve şart delillerinin tarihi sürecini hem de bu delillerin Ehl-i Sünnet’in iki kelamekolünün iman görüşü üzerindeki etkilerini ele almayı ve analiz etmeyi hedefledik.Çalışmamızın sonunda ise bu iki delilin kaynağının Mürcie mezhebi olduğu, tüm Mâturîdîlerinde bu delili kullandığı, ancak ilk Eş’arîlerin bu delilleri kullanmayıp sonraki Eş’arîlerinkullandığı ortaya çıkmıştır. Bu delillerin kullanılması ile imanın artıp eksilmesi meselesiarasında bağlantı olduğu ortaya çıkmıştır. Mürcî ve Mâturîdîlerin bu delilleri her zamankullanmaları onların imanda artma ve eksilmeyi reddettiklerini göstermektedir. ÖncekiEş’arîlerin bu delilleri kullanmayıp sonrakilerin kullanmaları ise, Eş’arîlik’te imanın artma veeksilmesi meselesinde farklı görüşlerin varlığını ve bu konuda bir tekâmül süreci yaşandığınıgöstermiştir.

Anahtar Kelime:

CONJUNCTIONAL AND CONDITIONAL EVIDENCES AND THEIR REFLECTION ON THE FORMATION PROCESS OF FAITH VISION OF AHL AL-SUNNAH KALAM SCHOOLS

Öz:

As a result of the social and political events which followed the death of the Prophet, the definition of faith and blasphemy and scope of these terms, relationship between faith and deeds, had begun to be discussed issues. So, the matter of faith and blasphemy indubitably has been the first problem that must be overcome. Therefore, it is observed that sects have different or similar approachment models about relations between faith and blasphemy. About this subject, it is possible to divide the Islamic sects to sects inserting deeds in faith and sects setting deeds apart from faith. The strongest evidences used in this issue are “the conditional evidence” and “the conjunctional evidence”. The conditional evidence is based on the syntactical rule which states that the conditional verb is different from its correspondence. And the conjunctional evidence is based on another syntactical rule which states that the conjunctive is different from the coordinating conjunction. These two evidences were used by two kalam schools of Ahl al-Sunnah with some differences. İn this study, we analyzed the emergence of these evidences historically and its effects on both of Ahl al-Sunnah schools. At the end of our study, it was concluded that the source of these two evidences was the Murjiah sect, and that all the Maturidists used this evidence, and the first Ash’arites did not use these evidence, but later Ash’arites used the same two evidences. There has been a connection between the use of these evidences and the matter of the increase or decrease of faith. The use of these evidences by the Murjiah and the Maturidism shows that they refuse the fact of increase or decrease in faith. The fact that the previous Ash’arite peers did not use these evidences, on the contrary of there later theologians who did, showed that there were different opinions on this issue and that there was a process of evolution in this regard in Ash’ariah.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Ahmed b. Hanbel. Kitâbu’s-Sünne. thk. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî. Riyad: Dârü İbn Kayyim, 1406/1986.
Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. Kahire: Müessesetü Kurtuba, ts.
Âmîdî, Seyfeddin. Ebkâru’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi ve’l-Vesâikı’l-Kavmiyye, 1424/2004.
Bâbertî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Ekmeluddîn. Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahâviyye. thk. Abdusselâm b. Abdilhâdî Şennâr. Beyrut: Dârü’l-Beyrûtî, 1430/2009.
Bâbertî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Ekmeluddîn. Serhu Akîdeti Ehli’s-Sünne ve’lCemâa. thk. Arif Aytekin. Kuveyt: Vüzerâtü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmî, 1989,1409.
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l fırak, thk. Muhammmed Fethî en-Nâdî. Kahire: Mektebetü Dârü’s-Selâm, 1417 / 2016.
Bâkıllânî, Ebubekir et-Tayyib. el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikâduhu velâ yecûzu’l-cehlu bihi, thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1421/2000.
Beyzâvî, Nâsıruddin. Tavâli’u’l-envâr min matâli’i’l-enzâr. thk. Abbas Sabbağ. Beyrut: Dârü’lCebel. el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1991.
Beyzâvî, Nâsıruddin. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Abdullah Abdurrahman Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebu Abdullah el-Cu’fî. Câmiu’s-Sahîhi’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1987.
Büstî, Muhammed Ebû Hâtim İbn Hibbân et-Temîm. Sahîhu İbn Hibbân. Beyrût: y.y., 1993.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. Trc. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik. Kitâbu’l-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’li’tikâd. thk. Es’ad Temîm. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekafiyye, 1985.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik. el-Akîdetü’n-nizâmiyye fî erkâni’lİslâmiyye. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1412/1992.
Çelik, İsa, Yıldırım, Birol. “Mesnevî Şârihi Bir Ankara Valisi: Âbidin Paşa’nın Tasavvufî Düşünceleri” Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5/11.
Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı (İlk Dönem Sünni Kelâm Örneği). İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
Ebû Hanîfe. el-Âlim ve’l-müteallim. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Baskı y.y, 1368.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
Evkuran, Mehmet. Ahlâk, Hakikat ve Kimlik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
Evkuran, Mehmet. Sünni Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
Gazzâlî, Ebû Hamîd. Kavâ’idu’l-akâid. thk. Mûsa Muhammed Ali. 3. Baskı. Beyrut: Âlimu’lKütüb, 1985/1405.
Hemedânî, Bahâuddin Abdullah İbn Akîl. Şerhu İbn Akîl. thk. Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1432/2011.
İbn Ebi’l-İzz, Sadruddin Ali b. Ali b. Muhammed ed-Dımeşkî el-Hanefî. Şerhu’l-Akîdeti’tTahâviyye. thk. Ebû Abdillah Mustafa İbnu’l-Adeviyye. Baskı y.y.: Dârü İbn Receb, 2002/1423.
İbn Fûrek, Ebubekir. Müceredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Cimâriyeh. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1987.
İbn Hişâm, Cemaeddin Abdullah el-Ensârî. Şerhu Kadru’n-Nidâ ve Bellü’s-Sadâ. thk. Muhammed Yâsir Şerîf. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1990.
İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kahire: Dârü İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, ts.
İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbas. Kitâbu’l-Îman. Bsk yy: Dârü İbn Haldun, ts.
İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbas. Kitâbu’l-Îmânu’l-evsat. (Mecmu’u Fetâvâ VII. cildinin içinde) thk. Âmir el-Cezzâr. Enver Elbâz. Baskı yy: Dârü’l-Vefâ, 2005.
Îcî, Adûduddîn. el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm. Beyrut: Âlimu’l-Kütüb, ts.
İsferâyinî, Ebû Muzaffer. et-Tabsîr fi’d-dîn. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: elMektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2010. Kadî Abdulcabbar, Ebu’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedebâdî. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. (Resailu’ladl ve’t-tevhid içinde) thk. Muhammed Ammâra. Bask yy: Dârü’ş-Şurûf, 1988.
Kadî Abdulcabbar, Ebu’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedebâdî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. 3. Baskı. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1416/1996.
Kâdî Ebû Ya’lâ. Mesâilu’l-îmân. thk. Suud b. Abdilaziz el-Halef. Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1410.
Kazanç, Fethi Kerim. el-Cüveynî’de Klasik Kelâm Tartışmaları, Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
Kutlu, Sönmez. Selefîliğin Fikrî Arkaplanı – İslâm Düşüncesinde İlk Gelenekçiler-. 4. Baskı. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
Lâmişî, Muhammed b. Zeyd. Kitâbu’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Abdulmecid Türkî. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995.
Maksudoğlu, Mehmet. Arapça Dilbilgisi. 5. Baskı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992.
Mâturîdî, Ebû Mansur. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Ârûçî. Beyrut: Dârü Sâdır, 2010.
Mâturîdî, Ebû Mansur. Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 2005.
Mavil, Kılıç Arslan. Mâtürîdî Kelâmında Tevil. Ankara: İsam Yayınları, 2017.
Nesefî, Ebu’l-Berekât. Umdetü’l-akâid. thk. Abdullah Muhammed İsmail. Kahire: el-Mektebetü’lEzheriyye li’t-Türâs, 2016.
Nesefî, Ebu’l-Berekât. el-İ’timâd fi’l-İ’tikâd. thk. Abdullah Muhammed İsmail. Kahire: elMektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1432/2012.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Kitâbu’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Muhammed Abdurrahman eş-Şâğûl. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2006.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed elEnver Hâmid Îsâ. 2 Cilt, Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye Li’t-Türâs, 2011.
Pezdevî, Ebu’l-Yusr Muhammed. Usûlu’d-dîn. thk. Hans Peter Lins. Kâhire: Mektebetü’lEzheriyye li’t-Türâs, 2003.
Râzî, Fahruddin. Nihâyetü’l-ukûl. thk. Saîd Abdullatif Fûde. 4 Cilt, Beyrut: Dârü’z-Zehâin, ts.
Râzî, Fahruddin. Tefsîru Fahri’r-Râzî -Mefâtihu’l-ğayb-. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1401/1981.
Seyf, Muhammed b. Abdullah b. Hamed. el-Eseru’l-akdî fî teaddüdi’t-tevcîhi’l-i’râbî li âyâti’lKur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dârü’t-Tedmuriyye, 2009.
Sâbûnî, Nureddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Ârûçî. İstanbul: Dârü İbn Hazm, 2014.
Sâbûnî, Nureddin. Kitâbu’l-bidâye mine’l-kifâye fî usûli’d-dîn. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Dârü’l-Ma’rife, 1969.
Semerkandî, Şemseddin. es-Sahâifu’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf. b.y., y.y., ts.
Tatlı, Bekir. Hadîs Tekniği Açısından Cibrîl Hadîsi ve İslâm Düşüncesine Yansımaları, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
Teftazânî, Saduddin Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye, 1408/1988.
Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Sevre b. Mûsa b. Dahhâk. es-Sünen. thk. İbrahim Utve. Mısır: Baskı y.y., 1975.
Zebîdî, Zeynüddin Ahmed b. Ahmed b. Abdillatif. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Trc. Kâmil Miras. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1978.

APA	AYKAÇ M (2019). ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. , 123 - 146.
Chicago	AYKAÇ MUSTAFA ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. (2019): 123 - 146.
MLA	AYKAÇ MUSTAFA ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. , 2019, ss.123 - 146.
AMA	AYKAÇ M ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. . 2019; 123 - 146.
Vancouver	AYKAÇ M ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. . 2019; 123 - 146.
IEEE	AYKAÇ M "ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ." , ss.123 - 146, 2019.
ISNAD	AYKAÇ, MUSTAFA. "ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ". (2019), 123-146.

APA	AYKAÇ M (2019). ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18(35), 123 - 146.
Chicago	AYKAÇ MUSTAFA ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18, no.35 (2019): 123 - 146.
MLA	AYKAÇ MUSTAFA ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, vol.18, no.35, 2019, ss.123 - 146.
AMA	AYKAÇ M ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2019; 18(35): 123 - 146.
Vancouver	AYKAÇ M ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2019; 18(35): 123 - 146.
IEEE	AYKAÇ M "ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ." Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18, ss.123 - 146, 2019.
ISNAD	AYKAÇ, MUSTAFA. "ATIF VE ŞART DELİLLERİ VE EHL-İ SÜNNET KELÂM EKOLLERİNİN İMAN GÖRÜŞLERİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ". Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/35 (2019), 123-146.