Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi
Yıl: 2021 Cilt: 12 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 551 - 578 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.19059/mukaddime.892792 İndeks Tarihi: 29-07-2022
Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi
Öz: İşrâk felsefesi ortaya çıktığı dönemden bu yana birbirinden farklıfaktörlerin etkisiyle gelişmiştir. İşrakiliğin en çok görüldüğü yerlerden biriolan İran-Şii hinterlandı, hem İşrâk felsefesinin sürekliliğini sağlamış hem deonu dönüştürmeyi başarmıştır. Sühreverdî'nin ilk dönem şarihlerdenbaşlayan ve İsfahan Okulu’na kadar devam eden süreçte İrancoğrafyasında karşıtlıklar üzerinden ele alınan İşrâkilik düşüncesi, MîrDâmâd ve Mollâ Sadrâ tarafından Meşşâilik ve tasavvuf nazariyesi ilebirlikte Şii kelamına uygun olarak yeni bir sentezle ele alınmıştır. Busentezin adı Sadrâ tarafından sistemleştirilen “el-Hikmetü’l-Mütealiye”olup Allame Tabâtabâî tarafından günümüz İran’ına aktarılmıştır.Günümüzde bu sentezin aktörlerini İran ve aynı zamanda Batı dünyasınınüniversitelerinde ve kültür merkezlerinde görmek mümkündür. Bu çalışmageçmişten bugüne uzanan süreçte İşrâk felsefesinin temel dinamiklerinikarşıtlık ve sentez bağlamında ele almaktadır. İşrâk felsefesinin kurucusuolan Sühreverdî’nin kadim İran düşüncesine sık sık başvurması bufelsefenin neredeyse tek kaynağı olduğu izlenimini yaratmışabenzemektedir. Oysa Sühreverdî sadece kadim İran’a değil kadim Yunan’a,Mısır’a ve tasavvuf düşüncesinin belli başlı aktörlerine de sık sıkgöndermede bulunmuştur. Öte yandan onun kendi felsefesinimuhkemleştirmek için ve diğer geleneklerden farkını ortaya koymak içinortaya koyduğu yaklaşımı, radikal yorumlarla diğer gelenekleri dışlamasıolarak algılanmıştır. Oysa o, Meşşâi felsefe olmadan kendi felsefesinin aslatam olarak anlaşılamayacağını sürekli tekrar etmiştir. Öte yandan tasavvufgeleneğini olumlamakla beraber İşrâk düşüncesini salt sûfî bir düşünceolarak görmediğini ve aklî-rasyonel yöntemleri dikkate almamız gerektiğinide söylemiştir. Temel yaklaşımı Meşşâî felsefenin ve tasavvuf düşüncesininbelli sınırlar içerisinde kaldığı bu haliyle bazı problemleri çözemediğişeklinde özetlenebilecek olan Sühreverdî’nin temel kaynaklarının İslamireferanslar olduğu da unutulmamalıdır. Diğer geleneklerden hem farklı, hem onlardan alan hem de onlara veren bir konumda olarak İşrâkfelsefesinin aslında bir “sınır” düşünceye karşılık geldiği söylenebilir.
Anahtar Kelime: The Development of Israqî Philosophy in Iran in the Context Of Contracts And Syntheses
Öz: The philosophy of Ishrāq has developed under the influence of different factors since its emergence. The Iran-Shiite hinterland, which is one of the environments which Illuminationism is most common, has succeeded in transforming the Illuminationist philosophy as well as ensuring its continuity. The philosophy of Ishrāq, which was handled through contracts in Iran's geography, starting from the first period commentators of Suhrawardī and continuing until the Isfahan School, was handled with new syntheses in accordance with the Shiite theology, together with the Peripatetic and mysticism theory in the Isfahan School founded by Mīr Dāmād and Mollā Sadrā. The name of this synthesis is "al-Hikma alMutaaliyya/transcendent theosophy" systematized by Sadrā and transferred to today's Iran by Allama Tabātabāī. Today, it is possible to see the actors of this synthesis in the universities and cultural centers of Iran as well as the Western world. This study deals with the basic dynamics of Israqī philosophy in the context of contrast and synthesis in the process from the past to the present. The strong references made by Suhrawardi, the founder of the philosophy of Israq, to ancient Iranian thought seem to have created the impression that he is almost the only source of this philosophy. However, Suhrawardi made strong references not only to ancient Iran, but also to ancient Greece, Egypt and major actors of Sufi thought. On the other hand, his approach, which he put forward to consolidate his own philosophy and to reveal his differences from other traditions, was perceived as excluding other traditions with radical interpretations. However, he constantly repeated that his own philosophy could not be understood properly without peripatetic philosophy. On the other hand, it should be stated that he does not see the philosophy of Israq as a Sufi thought, on the contrary, we should consider the rationalrational methods. Suhrawardī’s basic approach can be summarized as that Peripatetic philosophy and Sufi thought remained within certain limits and could not solve some problems in this way. It can also be said that the philosophy of Ishrāq, in a position that is different from other traditions, taking from them and giving to them, actually corresponds to a "border" thought.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Akbarî, R.&Uluç, T. (2009). Günümüz İran’ında Felsefî Hayata Genel Bir Bakış. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8/15, 59-75.
- Arıcı, M. (2018a). Osmanlı Dönemi İşrâkî Araştırmalarına Giriş. Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi. (ed. M. Nesim Doru vd.). İstanbul: Divan Kitap, 21-30.
- Arıcı, M. (2018b). Osmanlı İlim Dünyasında İşrâkî Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Osmanlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil. Nazariyat, 4/3, 1-48.
- Aslan, M. F. (2018). Sühreverdî’yi Anlamada Yöntem Sorunu: Devvânî ve Deştekî Bağlamında Yöntem Tartışmaları. Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi. (ed: M. Nesim Doru vd.). İstanbul: Divan Kitap, 207-236.
- Aştiyânî, C. (1363). Muntahabât-ı ez âsar-ı hukemâ-i îİlahiy-i Îran. Kum: Merkez-i İntişârât-ı Defter-i Teblîğat-i Îslâmî.
- Corbin, H. (1384). Zindekî, şahsiyyet û âsar-i Mollâ Sadrâ Şîrâzî. (Farsça trc: Kerim Müçtehidî). Makâlât-ı Henry Corbin. (ed: Muhammed Emin Şehcuyî). Tahran: İntişârât-ı Hakikat, 43-102.
- Corbin, H. (2010). İslam Felsefesi Tarihi-I. (çev: H. Hatemi). İstanbul: İletişim Yayınları.
- Corbin, H. (2013). İslam Felsefesi Tarihi-II. (çev: Ahmet Arslan). İstanbul: İletişim Yayınları.
- Debashi, H. (1996). Mir Dâmâd and the founding of the School of Isahân. History of Islamic Philosophy. (ed: Nasr, S.H.& Leaman, O.). Routledge, 597-634.
- Deştekî, G. M. (2003). İşrâku heyâkil’n-nûr li keşfi zulûmâti şevâkili’l-ğurûr. (thk: Ali Ucebî). Tahran: Miras-i Mektub.
- Devvânî, C. (2010). Şevâkilu’l-hûr fi şerhi Heyâkilu’n-Nûr. (thk: M. A. Koken). Bağdat: Beytü’l-Varrak.
- Dînânî, İ. (1383). Aklaniyyet u ma‘neviyyet. Tahran: Müessese-i Tahkîkât ve Nus‘e-i Ulûm-i İnsani.
- Dînânî, İ. (1421). Şu‘â-i endîşe ve şuhûd der felsefe-i Suhreverdî. Tahran: İntişârât-ı Hikmet.
- Doru, M. N. (2018). İbn Sînâ, Sühreverdî ve İbn Arabî Arasında Mîr Dâmâd. Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi. (ed: M. Nesim Doru vd.). İstanbul: Divan Kitap, 237-260.
- El-Herevî, M. Ş. (1358). Envariyye: tercume ve şerh-i Hikmetü’l-işrâk-ı Sühreverdî. (thk: Hüseyin Ziyâî). Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.
- Envari, S. (2018). “Sühreverdî’nin Mollâ Sadrâ Felsefesi Üzerine Etkileri”. Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi. (ed: M. Nesim Doru vd.). İstanbul: Divan Kitap, 289- 303.
- Hitchins, K. (1997). Hadî-i Sebz Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi. (ed: M. Nesim Doru vd.). İstanbul: Divan Kitap, sebzevârî. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay., 15, 12-13.
- Inati, S. (1996). Logic. History of Islamic Philosophy. (ed: Nasr, S.H.& Leaman, O.). Routledge, 802-823.
- Izutsu, T. (2003). İslam’da Varlık Düşüncesi. (çev: İbrahim Kalın). İstanbul: İnsan Yayınları.
- İbn Abed, S. (1996). Language. History of Islamic Philosophy. (ed: Nasr, S.H.& Leaman, O.). Routledge, 898-925.
- Mîr Dâmâd. (1886). Cezevât. İntişârât-ı Bombay.
- Mîr Dâmâd. (1988). el-Kabasât. (ed: M. Muhakkık). Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları.
- Mîr Dâmâd. (2003). Takdisât. Musannefât-ı Mîr Dâmâd. (Nşr: Abdullah Nûrânî). Tahran.
- Mollâ Sadrâ. (1982). Kitabu’l-meşa‘ir. Tahran: Ketabhane-i Tahurî.
- Muhakkık, M. (2002). Ser-ağaz. Kutbuddîn Şîrâzî, Şerhu Hikmeti’l-İşrâk-i Sühreverdî. (Nşr: Nûrânî, A.- Muhakkık, M.). Tahran: Müessese-i Mutalat-i İslamî, 14-21.
- Mutahharî, M. (2011). Mukaddime. H. Tabâtabâî, Usûlu’l-felsefe. (Arp. Çev: Cafer Subhanî). Beyrut: Dar Cevadi’l-Eimme, 9-56.
- Nasr, S. H. (1986). Spiritual Movements, Philosophy and Theology in the Safavid Period. The Cambridge History of Iran. (ed: Peter Jackson). Cambridge: Cambridge University Press, 6, 656-697.
- Nasr, S. H. (1997). Three Muslim Sages. New York: Caravan Books.
- Nasr, S. H. (1990a). Hacı Mollâ Hâdî Sebzivâri. İslam Düşüncesi Tarihi. (ed: M.M.Şerif). İstanbul: İnsan Yay., 4, 331-343.
- Nasr, S. H. (1990b). Şihâbeddin Sühreverdî Maktûl. (çev: M. Alper Tuğsuz). İslam Düşüncesi Tarihi, (ed: M.M.Şerif). İstanbul: İnsan Yayınları, I, 411-435.
- Öz, M. (2010). Şeyhiyye. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 39, s. 84-86.
- Parıldar, S. (2018). Hikmetü’l-İşrâk’tan el-Hikmetü’l-Mütealiye’ye: Mollâ Sadrâ İşrâkî Sayılabilr mi?. Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi. (ed: M. Nesim Doru vd.). İstanbul: Divan Kitap, 275-288.
- Pourjavady, R. & Schmidtke, S. (2006). A Jewish Philosopher of Baghdad: ‘Izz alDawla Ibn Kammûna and His Writings. Leiden-Boston: Brill.
- Razavi, M. A. (1997). Suhrawardi and the School of Illumination. Richmond: Curzon Press.
- Rizvi, S. H. (2011). Mīr Dāmād in India: Islamic Philosophical Traditions and the Problem of Creation. Journal of the American Oriental Society. 131/1, 9-23.
- Sebzevârî, H. (1430). Ğureru’l-ferâid fi fenni’l-hikme ve şerhuha (Şerhu’l-manzûme). Kum: Menşûrât-ı Zevi’l-Kurba.
- Sühreverdî, Ş. (1335). Heyâkilu’n-nûr. (Thk: Muhyiddîn Sabrî el-Kurdî). Mısır: Matbaatu’s-Saadet, Mısır, 1335 H.
- Sühreverdî, Ş. (2001a). Hikmetu’l-işrâk. Mecmu‘a-i musennefât-ı Şeyh-i İşrâk/II. (ed: Henry Corbin). Tahran: Pejuheşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutala‘at-i Ferhengî.
- Sühreverdî, Ş. (2001b). Kitâbu’l-meşâri‘ ve’l-mutârehât. Mecmu‘a-i Musennefât-ı Şeyh-i İşrâk/II. (ed: Henry Corbin). Tahran: Pejuheşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutala‘at-i Ferhengî.
- Şehrezorî, Ş. (1372). Şerhu Hikmetu’l-işrâk. (thk.: H. Ziyai). Tahran: Müessese-i Mütalaat ve Tahkikat-i Ferhengi.
- Şehrezorî, Ş. (1988). Tarihu’l-hukema nuzhetu’l-ervâh ve ravzetu’l-ervâh. (thk: Abdulkerim Ebu Şuveyrib). Cem’iyyetu Daveti’l-İslamiyyeti’l-Alemiyye.
- Şehrezûri, Ş. (2015). Nüzhetü’l-ervâh. (çev: Eşref Altaş). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
- Şîrâzî, K. (2002). Şerhu Hikmeti’l-işrâk-i Sühreverdî. (Nşr: A. Nûrânî-M.Muhakkık). Tahran: Müessese-i Mutalat-i İslamî.
- Tabâtabâî, H. (1424). Bidayetü’l-hikme. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslami.
- Tabâtabâî, H. (1428). Nihâyetü’l-hikme. Kum: Müessesetu’n-Neşri’l-İslami.
- Uygur, H. (2019). İran’da Şii Siyasi Düşüncenin Evrimi. (ran Düşünce Tarihi. (ed: H. Uygur&A. Rexhepî). Ankara: İram Yay., 139-239.
- Walbridge, J. (2001). The Wisdom of The Mystic East: Suhrawardî and Platonic Orientalism. Albany: State University of New York Press.
- Zehebî, S. A., Muharremî, F. (2010). Mezâhir-i alem-i Hurkelya der felsefey-i işrâk ve mekteb-i Şeyhî. Journal of Religious Thoughts of Shiraz Unversity, 35, 73- 96.
- Ziai, H. (1996). The Illuminationist Tradition. History of Islamic Philosophy. (ed: Nasr, S.H.& Leaman, O.). Routledge, 465-496.
- Ziai, H. (1990). Knowledge and Illumination: A Study of Suhrawardī’s Ḥikmat alIshrāq. Atlanta: Brown University.
- Ziyaî, H. (1372). Mukaddime-i musahhih. Şemsuddin Şehrezorî, Şerhu Hikmetü’lişrâk. (thk: Ziyai, H.). Tahran: Müessese-i Mütalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 23- 75.
| APA | doru m (2021). Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. , 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| Chicago | doru mehmet nesim Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. (2021): 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| MLA | doru mehmet nesim Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. , 2021, ss.551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| AMA | doru m Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. . 2021; 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| Vancouver | doru m Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. . 2021; 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| IEEE | doru m "Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi." , ss.551 - 578, 2021. 10.19059/mukaddime.892792 |
| ISNAD | doru, mehmet nesim. "Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi". (2021), 551-578. https://doi.org/10.19059/mukaddime.892792 |
| APA | doru m (2021). Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. Mukaddime, 12(2), 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| Chicago | doru mehmet nesim Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. Mukaddime 12, no.2 (2021): 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| MLA | doru mehmet nesim Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. Mukaddime, vol.12, no.2, 2021, ss.551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| AMA | doru m Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. Mukaddime. 2021; 12(2): 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| Vancouver | doru m Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi. Mukaddime. 2021; 12(2): 551 - 578. 10.19059/mukaddime.892792 |
| IEEE | doru m "Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi." Mukaddime, 12, ss.551 - 578, 2021. 10.19059/mukaddime.892792 |
| ISNAD | doru, mehmet nesim. "Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi". Mukaddime 12/2 (2021), 551-578. https://doi.org/10.19059/mukaddime.892792 |
