Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi
Yıl: 2021 Cilt: 5 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 851 - 876 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.31121/tader.970747 İndeks Tarihi: 29-07-2022
Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi
Öz: Tefsir tarihinin daha kapsamlı bir tasavvur sunması için kayıp tefsirlerin de tefsir tarihi yazımına dâhil edilmesi gerekmektedir. İslamî ilim geleneğinin müellifleri ve eserlerini zapt yönünün oldukça kuvvetli olmasıve telif faaliyetinde temel hareket noktasının gelenek olarak telakki edilmesi gibi sebeplerle haberdar olduğumuz kayıp tefsirlerden biri de Mu‘tezilî Ebû Alî el-Cübbâî’nin (öl. 303/916) tefsiridir. Cübbâî’nin tefsirihakkında bir tasavvur denemesi niteliğinde olan bu çalışma, onun başka kaynaklarda zikredilen tefsir rivayetlerini müellifin mezhebî mensubiyetine hapsetmeden dönem ve havza odaklı şekilde ele alacaktır. Basralıolan Cübbâî, bölgenin önemli dil merkezlerinden biri olduğu dönemde yaşamıştır. Dolayısıyla bu çalışmanınilgi alanı Cübbâî’nin Basralı bir müfessir olmasının kodlarını en iyi şekilde yansıttığına inandığımız dil merkezli tefsir rivayetleridir. Buna göre anlamı ve sınırlarını dil merkezinde belirlediği tefsir rivayetleri incelenerek canlı bir ilmî mirasın içinde yetişen Cübbâî’nin bu mirası anlama faaliyetinde nasıl kullandığının ve farklıanlam haritaları sunan dilin vecihleri arasında hangi sebeplerle tercihte bulunduğunun cevapları aranacaktır.Bu amaçla önce özet şeklinde Cübbâî’den ve kayıp tefsirinden bahsedilecek daha sonra Cübbâî’nin anlamlararasında yaptığı tercihlerin sebeplerine işaret edilerek ve klasik dönem müfessirleri ile karşılaştırılarak elealınacaktır. Bu çalışma tefsir tarihinde Mu‘tezilî kimliği ile tanınan Cübbâî’yi bu kimliğinin yanında hicrîüçüncü yüzyıl Basra’sında yaşamış dilci bir müfessir olarak düşünmeyi ve kayıp tefsirini de mezhebî bir tefsirolmanın yanında dilbilimsel tefsir literatürünün bir parçası olarak değerlendirmeyi teklif etmektedir. Dahabütüncül ve kapsamlı bir tarih yazımına ihtiyaç duyan tefsir literatürünün önemli kayıp halkalarından birininkeyfiyetini belirlemeyi amaçlamaktadır.
Anahtar Kelime: Reconsidering Abū ‘Alī al-Jubbāī as a Basran Exegete: Linguistic Analysis of His Lost Tafsir
Öz: To present a more comprehensive view of the history of tafsir, the case of lost tafsirs should also be included in the historiography of tafsir. One of the lost tafsirs that we are aware, owing to the records of later scholars and their devotion to the tradition, is the tafsir of Mu‘tazili Abū ‘Alī al-Jubbāī (d. 303/916). Attempting to envisage this lost work, this study focuses on different later narrations from the tafsir of al-Jubbāī from the perspective of period and area, also by filtering accusations regarding his Mu‘tazili background. al-Jubbāī, who was from Basra, lived in a period when the region was an important centre of linguists. Therefore, the main goal of this study is al-Jubbai’s language-centred tafsir narrations, which we believe reflect the best, the codes of al-Jubbāī’s being an exegete from Basra. Accordingly, by examining his linguistic tafsir narrations, the study addresses how al-Jubbāī used this environment in the activity of understanding the Qur'an and for what reasons he chooses among different semantic maps. For this purpose, al-Jubbāī’s life and his lost tafsir will be introduced briefly and then the reasoning for his linguistic preferences between meanings will be examined with comparison to classical exegetes. This study proposes to consider al-Jubbāī in the history of tafsir as a linguistic exegete and his lost tafsir as part of the linguistic tafsir literature disregarding his Mu‘tazili background and aims to determine the quality of an important lost part of tafsir literature which -I believe- already needs a more holistic and comprehensive historiography
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘. Tefsîru Abdürrezzâk. Thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dârüʹl-kütübiʹl-‘ilmiyye, 1419.
- Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen Sa’îd b. Mes’ade el-Mucâşiî. Kitâb Me'âni’l-Kur’ân. Thk. Hudâ Mahmud Karâa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1990.
- Aktepe, Orhan. “Mutezile ve Ehl-i Sünnet'e Göre Va'd ve Vaid İlkesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 9/1 (2011), s. 157-178.
- İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn. Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Şam: Matbaatu’t-tevsîk 1347.
- İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. 5 Cilt. Lübnan: Dârüʹl-kütübiʹl-‘ilmiyye, 1993.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntaẓam fî târîḫi’lmülûk ve’l-ümem. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
- İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinî. el-Ḫaṣâʾiṣ. 3 Cilt. Mısır: el-hey’etü’l-mısriyyetü’l-‘amme li’lkitâb.
- Cübbâî, Ebû Ali. Tefsîru Ebî Ali el-Cübbâî. Nşr. Hudr Muhammed Nebhe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2007.
- Çalışkan, İsmail. “Tefsir Tarihi Yazımında Yenilenmenin Gerekliliği -eleştiriler-gerekçeler-teklifler”. Tefsir eğitim ve öğretiminin problemleri [Sempozyum tebliğ ve müzakereleri]. Ed. Ömer Kara. 103-114. Bursa: Kur’ân araştırmaları vakfı (KURAV), 2005.
- Enbârî, Kemâleddin. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asrıyye, 2003.
- Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Nşr. Muhammed Ali en-Neccâr, Ahmed Yûsuf en-Necâtî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mısriyye li’te’lif, 1980.
- Geylani, Mahfuz. “Arap Dil Ekolleri ve Önde Gelen Temsilcileri”. İHYA Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/1 (Ocak 2020) . 204-235.
- Gürman, Ceyda. Tâbiûn Dönemi Tefsiri ve Medineli müfessirler. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktara Tezi, 2020
- Gwynne, Rosalind Ward. The "Tafsir" of Abu 'Ali Al-Jubba'i: First Steps Toward a Reconstruction, with Texts, Translation, Biographical Introduction and Analytical Essay. Washington: University of Washington, Doktora tezi, 1982.
- İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’laʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. 7 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1971.
- İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî. Ṣûretü’l-arż. 2 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1938.
- Huvvari, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-azîz. Thk. el-Hâc b. Saîd Şürayfî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
- Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l Muʿtezile. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
- el-Karnî, Abdullah bin Nâsır. “Sigatu fuʾlâ fi’l-arabiyye”. Mecelletü Cami’ti Ummu’l-Kura 19/2, 150- 195.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Mısır: Dâru’l-Fikir, 1986.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. 8 Cilt. Dâru Taybe, 1999.
- Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
- Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed Ebû Mansûr. Tevîlâtü Ehli’s-Sünne. Thk. Mecdi Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
- Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. 13 Cilt. Şârika: Külliyetü’d-dirâsâti’l-ulyâ ve’l-bahsi’lilmʿi - Câmiatu’ş-Şârika, 2008.
- Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Thk. Abdullah Mahmud b. Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1423.
- İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
- Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ali es-Sabûni. 6 Cilt. Mekke: Merkezü İhyau Turasi’l-İslami, 1409.
- İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. Beyrut: Dâru'l-Muntazar, 1988.
- Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi‘l-arabî, 1420
- Safedî, Ebü’s-Safâ. el-Vâfî bi’l-vefeyât. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
- Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclisu Dâirati’l-Meârifi’l-Usmâniyye, 1962.
- Süyûtî, Celâlüddîn. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
- Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Lübnan: Müessesetü’r-risâle, 2000.
- Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’lḲurʾân. 9 Cilt. Lübnan: Müessesetü’l-‘Alemî li’l-matbu‘ât, 1995.
- İbn Tâvûs, Radıyyüddîn Alî b. Mûsâ b. Ca‘fer. Saʿdü’s-süʿûd li’l-nüfûs. Kum: İntişârât Delil, 1379.
- et-Tayyâr, Müsâid b. Süleyman v.dğr. Mevsūʿatu’t-Tefsīri’l-Meʾs̱ūr: Ekberu Cāmiʿ li-Tefsīri’n-Nebī ve’ṣṢaḥābe ve’t-Tābiʿīn ve Tābiʿīhim Maʿzuvven ilā Meṣādirihi’l-Aṣliyye Maḳrūnen bi-Taʿlīḳāti Ḫams min Ebrazi’l-Muḥaḳḳiḳīn fī’t-Tefsīr. 24 Cilt. Haz. Merkezü’d-dirâsâti ve’l-ma‘lûmâti’lKur’âniyye, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2017.
- Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. 10 Cilt. Lübnan: Dâru İhyai’ttürâs.
- Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. Thk. Fuad Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’lHâncî, 1954.
- Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Muʿcemü’l-üdebâʾ İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. Thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-garbı’l-islamî, 1993.
- Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbühu. Nşr. Abdulcelîl Abdüh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 1988.
- Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1407.
| APA | keles K (2021). Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. , 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| Chicago | keles Kubra Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. (2021): 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| MLA | keles Kubra Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. , 2021, ss.851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| AMA | keles K Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. . 2021; 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| Vancouver | keles K Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. . 2021; 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| IEEE | keles K "Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi." , ss.851 - 876, 2021. 10.31121/tader.970747 |
| ISNAD | keles, Kubra. "Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi". (2021), 851-876. https://doi.org/10.31121/tader.970747 |
| APA | keles K (2021). Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. Tefsir Araştırmaları Dergisi, 5(2), 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| Chicago | keles Kubra Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5, no.2 (2021): 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| MLA | keles Kubra Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. Tefsir Araştırmaları Dergisi, vol.5, no.2, 2021, ss.851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| AMA | keles K Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. Tefsir Araştırmaları Dergisi. 2021; 5(2): 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| Vancouver | keles K Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi. Tefsir Araştırmaları Dergisi. 2021; 5(2): 851 - 876. 10.31121/tader.970747 |
| IEEE | keles K "Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi." Tefsir Araştırmaları Dergisi, 5, ss.851 - 876, 2021. 10.31121/tader.970747 |
| ISNAD | keles, Kubra. "Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi". Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/2 (2021), 851-876. https://doi.org/10.31121/tader.970747 |
