Yıl: 2022 Cilt: 0 Sayı: 101 Sayfa Aralığı: 11 - 36 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.34189/hbv.101.021 İndeks Tarihi: 06-01-2023

Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik

Öz:
Bireylerin topluma aidiyetini sağlayan, toplumu birbirine kenetleyen, bu kenetlenmenin ortak paydasını oluşturan çeşitli unsurlar hem kültürel belleği, hem de bu belleğin pratiğe yansımalarını meydana getirmektedir. Kültürel belleği oluşturan etmenler (sembol, kod vs.) ve onun yorumlanması noktasında mitler; uygulama evreninin oluşturulması hususunda ise ritüeller performanslardaki kolektif paylaşımın en etkili unsurları olarak görülmektedirler. Bu iki unsur hem bireyden topluma, hem de toplumdan bireye uzanan düşünce ve pratik evrenini yaratmakta; Alevîlik-Bektaşîlik öğretisi içinde ise toplumu inanç, müzik gibi yapıyı oluşturan pek çok hususta, düşünce ve pratik evreninde buluşturmaktadır. Alevî-Bektaşî inanç sistemi içerisinde cemler hem evrenin (gezegenlerin dönüşü, birbiriyle münasebetleri vs.) fiziksel tezahürünün, hem de düşünceden pratiğe aktarılan varoluşun ve süreğenliğin en etkili ritüelleridir. Alevî-Bektaşî öğretisinin kutsalları- ki ‘kutsal’ öğreti içerisinde sırra karşılık gelebilmektedir- bu ritüeller içerisinde aktarılmakta; bu sayede, kutsallık bilinci kolektif bir paylaşıma dönüşmektedir. Bu paylaşım içerisinde iki önemli ve etkin hizmet postu dedelik/analık ve zâkirliktir. Zâkir, sırrı bulunulan yeri ve zaman dilimini kutsal kılarak müzikle birlikte zikreden hizmet postu temsilcisidir. Zâkir bu sayede, kültürel belleği de geçmişten geleceğe nakletmektedir. Diğer taraftan bugün müzikal alanda etkin olan popüler kültür gerçeği, güncelde zâkirlik ile ilgili algının sorgulanmasını mümkün kılmaktadır. Bu çalışmada zâkirlik geleneksel ritüel evreni ve popüler kültür etkisi açısından incelenecektir.
Anahtar Kelime: Zâkir Kutsal Sır Gelenek Modernizm Popüler Kültür Ritüel.

The Zâkirlik: From Traditional Ritual Realm to Popular Culture

Öz:
Various factors which enable individuals’ belonging to the society, interlock the society each other, and constitute the common ground of this interlock, form both the cultural memory and this memory’s practical reflections. The factors which constitute the cultural memory and the myths concerning the explication of this memory; and the rituals concerning the creation of the application universe are seen as the most effective factors of the collective sharing in the performances. These two factors create a realm of thought and practice both from the society to the individual and from the individual to the society; and in Alevism and Bektashism doctrine, they bring the society together in many respects which constitute the structure such as belief and music, and in the realm of thought and practice. In Alevism and Bektashism belief system, the cems are the most effective rituals both of the physical appearance of the universe (rotation of planets, their interrelations, etc.) and of existence and continuity which have transmitted from thought to the practice. The sacred codes of Alevism and Bektashism doctrine – in which “the sacred” can be known as “the secret” within the doctrine – are transmitted throughout these rituals; thus the sacredness has transformed into a collective sharing. The two significant and effective mission post (hizmet postu) in this sharing are the Dedelik/Analık and the zâkirlik. Zâkir is the representative of the mission post who mentions the sacred codes, sacralize the place/volume and time with music. The zâkir thus passes transmit the cultural memory from the past to the future. On the other side, the reality of popular culture which is influential in the musical field today makes interrogating the perception about zâkirlik possible. In this study, the zâkirlik will be analyzed in terms of the traditional ritual realm and the influence of popular culture.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Akın, Bülent. Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitabevi, 2016.
  • _____. “Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni bir Sınıflandırma Önerisi”. Gelenek, Görenek ve İnançlar, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara: T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
  • _____. “Kültürel Belleğin Kutsal Taşıyıcıları: Alevi Cem Zâkirleri”. Uluslararası Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 2/3, 93-109, 2019.
  • Atalay, Adil. İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Can Yayınları, 18. Basım, 2014.
  • Aytekin, Sefer. Buyruk. Ankara: Emek Basım Yayınevi, 1958.
  • Bauman, Zygmunt. Akışkan Modernite. çev. Sinan Okan Çavuş, İstanbul: Can Yayınları, III. Baskı, 2018.
  • Boganbayev, Nurbolat - Calmırza, Aydın. “Eski Türk Dünya Görüşündeki Kut ve Karga Kavramları”. Milli Folklor Dergisi, 26/103, 69-79, 2014.
  • Coşkun, Nilgün Çıplak. “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Âşık-Zâkir İlişkisi: Sivaslı Âşık Ummanî Örneği (The Aşik-Zakir Relations in the Alevi-Bektashi Tradition: The Example Of Asik Ummanî of Sivas)”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14/19-59, 2016.
  • Çakmak, Yalçın - Yıldırım, Rıza. “Doç. Dr. Rıza Yıldırım ile Aleviliğin Kökenleri Üzerine Tezler”. Erişim 2 Haziran 2020. https://www.youtube.com/ watch?v=KmNVHAapxLA
  • Çamuroğlu, Reha. “Türkiye’de Alevi Uyanışı”. Alevi Kimliği, ed. T.Olsson vd. 96- 103, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, II. Basım, 2003.
  • _____. Değişen Koşullarda Alevilik. İstanbul: Kapı Yayınları, 5. Basım, 2008.
  • Dellaloğlu, Besim. “Gelenek Meselesi”. Sosyoloji Dergisi, 3/ 22, 43-46, 2011.
  • Demir, Sevgi. İstanbul Cem Evlerinde Cem Erkânı, Ritüeller ve Müzikal Formasyonlar Üzerine Analitik Bir Karşılaştırma. İstanbul: İ.T.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2009.
  • Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vûcud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Ağustos 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/vahdet-i-vucud.
  • Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 26. Baskı, 2010.
  • Ekici, Metin. “Geleneksel Kültürü Güncellemek Üzerine Bir Değerlendirme”. Milli Folklor Dergisi, 20/80, 33-38, 2008.
  • Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1991.
  • _____. Dinler Tarihine Giriş. çev. Lale Arslan Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, II. Baskı, 2018.
  • Eroğlu, Seval. Bağlama Çalıp Söyleyen Kadınların Müzik Performansının Toplumsal Cinsiyet Açısından İncelenmesi. İstanbul: İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2018.
  • Erol, Ayhan. Müzik Üzerine Düşünmek. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2009.
  • Ersal, Mehmet. Alevilik (Kavramlar ve Ocak Sistemi-Çubuk Havzası Örneği). Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları Araştırma Dizisi: 25, 2016.
  • _____. Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış Kitabevi, 2019.
  • Günay, Edip. Müzik Sosyolojisi (Sosyolojiden Müzik Kültürüne Bir Bakış). İstanbul: Bağlam Yayınları, II. Basım, 2011.
  • Güneş, Deniz. Tokat Yöresi Alevi-Bektâşi İnancında Zâkirlik Geleneği. İstanbul: İ.T.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2013.
  • Güngör, İsmail. Şanlıurfa İli Kısas Yöresi Cem Formunun Analizi. İstanbul: İ.T.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2011.
  • Hancıoğlu, Hümeyra. “Gelenek Üzerine”. Journal of Turkish Language and Literature, 2/1, 175-188, 2016.
  • Hobsbawm, Eric - Ranger, Terence. Geleneğin İcadı. çev. Mehmet Murat Şahin. İstanbul: Mesele Kitapçısı, II. Basım, 2013.
  • Keskin, Yahya Mustafa. “Kentleşme ve Modernleşme Sürecinde Alevilik’te Dedelik Kurumu”. EKEV Akademi Dergisi, 13/41, 115-132, 2009.
  • Koltaş, Nurullah. Batıdaki Gelenekselci Ekolün Kelami Konulara Yaklaşımı- René Guénon ve Frithjof Schuon Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2009.
  • Kulak, Önder. Theodor Adorno: Kültür Endüstrisinin Kıskacında Kültür. İstanbul: İthaki Yayınları, 2. Baskı, 2017.
  • Kuşcu, Emir. “Kutsal Kavramını Yeniden Düşünmek: Mana Modelinden Düzen Nosyonuna Doğru”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/3, 165-186, 2011.
  • Massıcard, Elise. Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketi’nin Siyasallaşması. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
  • Oytan, M. Tevfik. Bektaşiliğin İç Yüzü (Dibi Köşesi, Yüzü ve Astarı Nedir). 2 Cilt. İstanbul Maarif Kitaphanesi, ?.
  • _____. Bektaşiliğin İç Yüzü (Dibi Köşesi, Yüzü ve Astarı Nedir). İstanbul: Demos Yayınları, 2.Basım, 2010.
  • Özdemir, Ulaş. Kimlik, Ritüel, Müzik İcrası (İstanbul Cemevlerinde Zâkirlik Hizmeti). İstanbul: Kolektif Yayınları, 2016.
  • Perin, Mithat. Ansiklopedik İslâm Lugatı. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1982.
  • Poyraz, Bedriye. Direnişle Piyasa Arasında Alevilik ve Alevi Müziği. Ankara: Ütopya Yayınları, 2007.
  • Şahin, İlkay. “Ritüelden İnanca Sembolik Bir Yapılanma: Online Alevi Topluluklar”. Mediad Medya ve Din Araştırmaları Dergisi, 2/1, 7-28, 2019.
  • _____. “Dünya Kurmak: Ritüel, Gerçeklik ve Dünya Görüşü”. KARE Uluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat, Tarih ve Düşünce Dergisi, 9/1-18, 2020.
  • TDK, Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Erişim 4 Kasım 2020. https://sozluk.gov.tr/
  • Turner, Victor. Ritüeller (Yapı ve Anti-Yapı). çev. Nur Küçük, İstanbul: İthaki Yayınları, 2018.
  • Uçma, İsmet. Bir Sosyal Siyaset Kurumu Olarak Ahilik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2003.
  • Yaman, Ali. Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar (Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik). İstanbul: Karacaahmet Sultan Derneği Yayınları, 2004.
  • _____. “Geçmişten Günümüze Alevi Ocaklarında Değişime Dair Sosyo-Antropolojik Gözlemler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 17-38, 2012.
  • Yıldırım, Münir. “Mircea Eliade’de Kutsal ve Kutsal Zaman Kavramı”. Dinî Araştırmalar Dergisi, 10/28, 59-82, 2007.
  • Yıldırım, Rıza. “Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 135-162, 2012.
  • K1: Cengiz, Cihan (2019). Yaş 32, Finans Uzmanı, İstanbul.
  • K2: Durak, Hüseyin Cem (2021). Yaş 35, Baba, Tiyatro Sanatçısı, İstanbul.
  • K3: Öget, Birkan (2019). Yaş 30, Yüksek Lisans öğrencisi, Müzisyen, Eğitmen, İstanbul.
  • K4: Uluçam, Ozan (2019). Yaş 32, Dede, Mali İşler (Finans çalışanı), İstanbul.
  • K5: Yılmazer, Volkan (2019). Yaş 34, Müzisyen, Eğitmen, İstanbul.
APA Eroğlu S (2022). Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. , 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
Chicago Eroğlu Seval Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. (2022): 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
MLA Eroğlu Seval Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. , 2022, ss.11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
AMA Eroğlu S Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. . 2022; 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
Vancouver Eroğlu S Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. . 2022; 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
IEEE Eroğlu S "Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik." , ss.11 - 36, 2022. 10.34189/hbv.101.021
ISNAD Eroğlu, Seval. "Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik". (2022), 11-36. https://doi.org/10.34189/hbv.101.021
APA Eroğlu S (2022). Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 0(101), 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
Chicago Eroğlu Seval Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 0, no.101 (2022): 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
MLA Eroğlu Seval Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, vol.0, no.101, 2022, ss.11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
AMA Eroğlu S Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 2022; 0(101): 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
Vancouver Eroğlu S Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 2022; 0(101): 11 - 36. 10.34189/hbv.101.021
IEEE Eroğlu S "Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik." Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 0, ss.11 - 36, 2022. 10.34189/hbv.101.021
ISNAD Eroğlu, Seval. "Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 101 (2022), 11-36. https://doi.org/10.34189/hbv.101.021