Yıl: 2022 Cilt: 15 Sayı: 59 Sayfa Aralığı: 2271 - 2308 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.29228/Joh.63381 İndeks Tarihi: 14-10-2022

TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME

Öz:
Türkler’in Anadolu topraklarındaki hâkimiyeti sonrası Anadolu’da yaygınlaşan İslami anıt mezar geleneği ile çok sayıda türbe inşa edilmiştir. Türbeler, yaptıran kişinin ve/veya ailesinin genellikle gömülü olduğu küçük boyutlu ve kişiye özel yapılar olması sebebiyle, form, yapı malzemesi, yapım tekniği ve süsleme açısından çok çeşitlilik gösteren bir yapı tipi olmuştur. Bu çalışmada; inşa edildikleri dönemdeki olası kültürel etkilenmelerin türbe mimarisine yansımasını incelemek üzere, günümüzde Tokat şehir merkezinde bulunan bağımsız türbeler arasında inşası Tokat’ın İlhanlı hâkimiyetinde bulunduğu 14. yüzyıla tarihlenen Burgaç Hatun Türbesi, Erenler Türbesi ve Nurettin İbn-i Esentimur Türbesi ele alınmıştır. Nitel araştırma yönteminden yararlanılarak oluşturulan bu çalışmada, seçilen türbelerin mimari ve sanatsal açıdan özellikleri karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Araştırma kapsamında literatür taraması yapılmış, Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden yapılarla ilgili belge, bilgi, çizim, fotoğraf ve raporlar temin edilmiş ve arazi çalışması yapılarak yapılar yerinde incelenmiş ve bugünkü durumları fotoğraflanarak kayıt altına alınmıştır. Sonuç olarak, Burgaç Hatun Türbesi, Anadolu’nun en erken altıgen türbelerinden biri olması ve Bizans mimarisinde yaygın olarak kullanılan taş-tuğla almaşık tekniği ve yonca biçimli süs çömleklerinin uygulanmış olması dolayısıyla diğer iki türbeden farklılaşmaktadır. Erenler Türbesi’nin ise baldaken tipi türbelerin ilk örneklerinden biri olarak Anadolu’da İslamiyet öncesi ve sonrası yapı örneklerinin İran ve Orta Asya’dan gelen mimari ve sanatsal etkilerle yorumlanmış bir örneği olduğu anlaşılmaktadır. Tuğladan inşa edilmiş, yıldız planlı piramidal külahıyla dikkat çeken Nurettin İbn-i Esentimur Türbesi ise doğu cephesinde yer alan barok karakterli pencere süslemesi ile özelleşmektedir. Bu üç türbe birlikte değerlendirildiğinde, Bizans mimarisi ve sanatı etkisi, Anadolu Selçuklu geleneklerinin devam ettirildiği ve 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşen Moğol baskısıyla Anadolu’ya gelmiş olan grupların sanatsal tesirleri altında kaldıkları görülmektedir.
Anahtar Kelime:

An Architectural Assessment of the 14th Century Free Standing Tombs in Tokat

Öz:
Following the Turkish conquest, many tombs were built in Anatolia as the Islamic monumental tomb architecture became widespread. Since tombs were small-scale and private structures in which the donors were usually buried with or without their family, monumental tombs became a building type with a wide range of variety in terms of form, building material, construction technique and decoration. In this paper, Burgaç Hatun Tomb, Erenler Tomb and Nurettin İbn-i Esentimur Tomb from Tokat city center, which are freestanding tombs dated to the 14th century when Tokat was under Ilkhanid rule, were examined in terms of their architectural features to assess possible cultural interactions in tomb architecture. In this study, which adopted qualitative research method, the architectural and artistic features of the selected tombs were examined comparatively. Within the scope of the research, a literature review was conducted, documents, information, drawings, photographs and reports related to the buildings were obtained from the Tokat Regional Directorate of Foundations, and the buildings were examined on-site, and their current conditions were photographed and recorded during the field study. As a result, Burgaç Hatun Tomb differs from the other two in terms of being one of the earliest hexagonal tombs in Anatolia and reflecting elements of Byzantine art and architecture, such as alternating brick-stone masonry and quatrefoil ceramoplastic decorations. Erenler Tomb is one of the first examples of baldachin-type tombs, reflecting an interpretation of pre- and post-Islamic architecture in Anatolia together with architectural and artistic influences from Iran and Central Asia. Nurettin İbn-i Esentimur Tomb, which attracts attention with its star-shaped pyramidal brick cone, is distinguished by its baroque window decoration on its eastern façade. An overall assessment shows that, all three tombs were under the influence of Byzantine architecture and art, the Anatolian Seljuk architectural traditions and the artistic influence of the groups that came to Anatolia following the Mongolian pressure that took place after the second half of the 13th century.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Acun, H., & İnci, U. (2016). Ankara Ahi Şerafettin Zaviyesi. Vakıflar Dergisi, 45, 29-57.
  • Açıkel, A. (2012). Tokat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 41, s. 219-223). https://islamansiklopedisi.org.tr/tokat, Erişim tarihi: 20.06.2022
  • Adam, J. P. (2005). Roman Building Materials and Techniques. Routledge.
  • Akın, E. S. (2009). Tokat Kenti'nin Fiziksel Gelişimi, Anıtsal ve Sivil Mimari Örneklerinin Analizi ve Değerlendirmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi.
  • Aksulu, I. (2012). Tokat anıtsal yapılarının tanımlama ve değerlendirme sorunu.
  • A. Açıkel, S. Başol, A. O. Solmaz, & M. Hanilçe (Ed.), Tokat Sempozyumu. 2-3 Kasım 2012 Tokat, Bildiriler içinde (s. 185-210). Tokat Valiliği Özel İdaresi.
  • Akyüz, A. (2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
  • Altın, A. (2019). Taşkın Paşa (Damsa) Külliyesi içerisinde yer alan Hızır Bey Türbesindeki Sandukalar. SUTAD, 45, 383-408.
  • Arık, M. O. (1967). Erken Devir Anadolu - Türk mimarisinde türbe biçimleri. Anadolu, 11, 57-100.
  • Aslanapa, O. (1989). Türk Sanatı. Remzi Kitabevi.
  • Bardill, J. (2008). Building materials and techniques. E. Jeffreys, J. Haldon, & R. Cormack (Ed.), The Oxford Handbook of Byzantine Studies içinde (s. 335- 352). Oxford University Press.
  • Bates, Ü. Ü. (1971). An ıntroduction to the study of the Anatolian Türbe and its ınscriptions as historical documents. Journal of Art History, 4, 74-86.
  • Bates, Ü. Ü. (1978). The ımpact of the Mongol Invasion on Turkish architecture. International Journal of Middle East Studies, 9(1), 23-32.
  • Bekmez, A. (2016). Anadolu Selçuklu Döneminde Kadınların Mimari Etkinlikleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
  • Bekmez, A. (2022). Anadolu Selçuklu Çağı Mimarisinde Moğol İstilası Sonrası Değişim, Dönüşüm ve Süreklilik. Pegem Akademi.
  • Bilgen, Ç. (2014). Erken Cumhuriyet Dönemi'ne Ait Bir Kitap Taslağı: Tokat Kent Tarihi Çalışmaları Tokat Müzesi Örneği. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi.
  • Blessing, P. (2017). All quiet on the Eastern frontier? The contemporaries of Early Ottoman Architecture in Eastern Anatolia. P. Blessing, & R. Goshgarian (Ed.), Architecture and Landscape in Medieval Anatolia, 1100-1500 içinde (s. 200-223). Edinburgh University Press Ltd.
  • Canbulat, İ. (2021). “ÇÃR-TÃK”TAN (طاق چار” ( ÇARDAK”A (چاردق (sözcüğün tarihsel semantiği üzerine bir monografi. Journal of Humanities and Tourism Research, 11(1), 195-225.
  • Dalkesen, N. (2018). Türk-Moğol tarihindeki vezirlik kurumunun İlhanlı Hanedanlığındaki uygulamaları çerçevesinde yeniden düşünmek. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3(1), 148-170.
  • Daş, E. (2003). Erken Dönem Osmanlı Türbeleri (1300-1500). Yayınlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi.
  • Demircan, Z. (2004). Orta Anadolu'daki İlhanlı dönemi Mimari eserleri. N. Başgelen (Ed.), Sanat Tarihinde Gençler Semineri 2003. Bildiriler içinde (s. 100-119). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
  • Demircan, Z. (2007). Nureddin b. Sentimur Türbesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 33, s. 257-258). https://islamansiklopedisi.org. tr/nureddin-b-sentimur-turbesi, Erişim tarihi: 20.6.2022
  • Eliüşük, M. (2016). Anadolu'daki Roma Dönemi Baldaken Tipli Mezar Anıtları. Yayınlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi.
  • Ermiş, Ü. M. (2019). Niksar’dan Bizans dönemine ait Keramoplastik ve çini örnekleri. Art-Sanat, 12, 193-204.
  • Eyice, S. (1961). Bizans mimarisinde dış cephelerde kullanılan bazı keramoplastik süsler (Süs Çömlekleri). Ayasofya Müzesi Yıllığı içinde (s. 25-28). Ayasoyfa Müzesi Yayınları.
  • Göde, K. (1987). XIV. yüzyıl Eratnalılar döneminde Tokat. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat içinde (s. 17-22). Gelişim Matbaası.
  • Grabar, O. (1966). The Earliest Islamic Commemorative structures, notes and documents. Ars Orientalis, 6, 7-46.
  • Huff, D., & O’Kane, B. (1990). ČAHĀRṬĀQ. Encyclopædia Iranica içinde (Cilt. 4, Sayı 5, s. 634-642). http://www.iranicaonline.org/articles/cahartaq, Erişim tarihi: 14.6.2022
  • Kara, D. (2019). Türkiye'nin Selçuklu Çağı Kadın Türbeleri (1071-1318). Yayımlanmamış doktora tezi, Eskişehir Üniversitesi.
  • Kesik, M. (2020). Muinüddin Süleyman Pervane. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 31, s. 91-93). https://islamansiklopedisi.org. tr/muinuddin-suleyman-pervane, Erişim tarihi: 20.06.2022.
  • Kılcı, A. (2007). Anadolu Türk Mimarisinde Erken Devir (XIV-XV. Yüzyıl) Baldaken Tarzı Türbeler. Vakıflar Genel Müdürlüğü.
  • Koshenova, G. (2016). Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi. Bilig, 77, 183-202.
  • Kutlu, M. (2017). 14-15. yüzyıllara ait Osmanlı camilerinde görülen Tuğla-Taş almaşıklığı üzerine gözlemler. Sanat Tarihi Dergisi, 26, 131-153.
  • Nişanyan, S. (2022). Türbe. Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk. com/kelime/t%c3%bcrbe, Erişim tarihi: 05.06.2022.
  • Ögel, S. (1966). Anadolu Selçukluları'nın Taş Tezyinatı. Türk Tarih Kurumu.
  • Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
  • Önkal, H. (2006). Türbeler. A. U. Peker, ve K. Bilici (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat) içinde (Cilt 2, s. 351- 370). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
  • Özaydın, A. (1993). Danişmendliler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 8, s. 469-474). https://islamansiklopedisi.org.tr/ danismendliler#1, Erişim Tarihi: 20.06.2022.
  • Özaydın, A. (2001). Kadı Burhâneddin Devleti. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 24, s. 74-75). https://islamansiklopedisi.org. tr/kadi-burhaneddin, Erişim tarihi: 20.06.2022.
  • Özbek, Y., & Arslan, C. (2008). Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri (Cilt 1). Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
  • Parla, C. (2019). Niğde Hüdavend Hatun Türbesi'nde ikonografik yaklaşım. Turkish Studies Social Sciences, 14(3), 1007-1032.
  • Seçkin, S. (2013). Gebze Malkoçoğlu Türbesi'nin yapım özellikleri ve üst örtü problemine dair öneriler. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(6), 979-991.
  • Şaman Doğan, N. (2003). Bezemeye bakış: Anadolu'da İlhanlı izleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20(1), 150-166.
  • Uykur, R. (2003). Ürgüp Damsa Köyü Taşkın Paşa Külliyesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi.
  • Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Tokat, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler. İstanbul Milli Matbaa.
  • Yavi, E. (1986). Tokat (Komana). Güzel Sanatlar Akademisi.
  • Yuvalı, A. (2000). İlhanlılar. Türkiye diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 22, s. 102-105). https://islamansiklopedisi.org.tr/ilhanlilar, Erişim tarihi: 20.06.2022.
APA KALINBAYRAK ERCAN A, Kalkan Açıkkapı D (2022). TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. , 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
Chicago KALINBAYRAK ERCAN AYGUN,Kalkan Açıkkapı Duygu TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. (2022): 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
MLA KALINBAYRAK ERCAN AYGUN,Kalkan Açıkkapı Duygu TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. , 2022, ss.2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
AMA KALINBAYRAK ERCAN A,Kalkan Açıkkapı D TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. . 2022; 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
Vancouver KALINBAYRAK ERCAN A,Kalkan Açıkkapı D TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. . 2022; 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
IEEE KALINBAYRAK ERCAN A,Kalkan Açıkkapı D "TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME." , ss.2271 - 2308, 2022. 10.29228/Joh.63381
ISNAD KALINBAYRAK ERCAN, AYGUN - Kalkan Açıkkapı, Duygu. "TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME". (2022), 2271-2308. https://doi.org/10.29228/Joh.63381
APA KALINBAYRAK ERCAN A, Kalkan Açıkkapı D (2022). TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. Tarih Okulu Dergisi, 15(59), 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
Chicago KALINBAYRAK ERCAN AYGUN,Kalkan Açıkkapı Duygu TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. Tarih Okulu Dergisi 15, no.59 (2022): 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
MLA KALINBAYRAK ERCAN AYGUN,Kalkan Açıkkapı Duygu TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. Tarih Okulu Dergisi, vol.15, no.59, 2022, ss.2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
AMA KALINBAYRAK ERCAN A,Kalkan Açıkkapı D TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. Tarih Okulu Dergisi. 2022; 15(59): 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
Vancouver KALINBAYRAK ERCAN A,Kalkan Açıkkapı D TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME. Tarih Okulu Dergisi. 2022; 15(59): 2271 - 2308. 10.29228/Joh.63381
IEEE KALINBAYRAK ERCAN A,Kalkan Açıkkapı D "TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME." Tarih Okulu Dergisi, 15, ss.2271 - 2308, 2022. 10.29228/Joh.63381
ISNAD KALINBAYRAK ERCAN, AYGUN - Kalkan Açıkkapı, Duygu. "TOKAT’TA BULUNAN 14. YÜZYILA TARİHLENEN BAĞIMSIZ TÜRBELER ÜZERİNE MİMARİ BİR DEĞERLENDİRME". Tarih Okulu Dergisi 15/59 (2022), 2271-2308. https://doi.org/10.29228/Joh.63381