Yıl: 2022 Cilt: 0 Sayı: 30 Sayfa Aralığı: 71 - 88 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.34189/gtd.30.005 İndeks Tarihi: 02-11-2022

MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER

Öz:
19. yüzyıldan itibaren Anadolu sahasında Türkçe deyimlerin anlamlarını açıklayan sözlükler yazılmaya başlanmıştır. Bundan önce kamuslarda, şerhlerde ve tefsirlerde Arapça ve Farsça sözvarlıkları açıklanırken bazı ifadelerin daha iyi anlaşılması için deyimlerin Türkçe karşılıkları da verilmiştir. Şarihler, müsfessirler ve kamus yazarları kitaplarında yeri geldiğinde anlamın daha açık ifade edilmesi için Türkçe deyimlerin de manalarını aktarmışlardır. Bu tür kitaplarda her zaman belirgin bir yöntem kullanılmamakla birlikte eserlerin hacimlerine bakıldığında çok az sayıda Türkçe deyimin anlamlandırıldığı görülmüştür. 18. yüzyılda yaşamış Hâlis İbrahim Efendi, Mecma‘u’l-Emsâl adlı kamusunda genellikle Farsça şiirlerde yer alan sözvarlıklarına yaptığı Türkçe açıklamalarda, yeri geldiğinde Türkçe deyimlerden yararlanmıştır. Kimi zaman onların anlamlarını da açıklamış ancak anlamlandırmalarını bir kural dairesinde yapmamıştır. Müelifin asıl amacı Farsça sözvarlıklarını, “emsâl”, zebân-ı Türkîde”, “meseldir” ve “darb olunur”, “darb u irâd olunur” gibi ifadelerle Türkçe daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Mecma‘u’l-Emsâl’de tespit edilebildiği kadarıyla anlamı açıklanan Türkçe deyim sayısı 84’tür. Bu açıklamalar çerçevesinde incelenen Türkçe deyimlerden bazılarının günümüzde aynı anlamda kullanılmaya devam ettiği, bazılarınınsa farklı anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Birtakım örneklerde ise, 18. yüzyılda kullanılnan deyimlerdeki kimi kelimelerin bugün kullanımdan düştüğü, bazı kelimlerin ise sadece anlamlarının değiştiği görülmüştür. Yazıda, Mecma‘u’l-Emsâl adlı eserde anlamları verilen Türkçe deyimler ele alınacaktır.
Anahtar Kelime: Deyim Kalıp ifadeler Türkçe mana Hâlis İbrahim Efendi Mecma‘u’l-Emsâl

Turkish Idioms with Their Meanings in Mecma‘u’l-Emsâl

Öz:
Since the 19th century, works explaining the meanings of Turkish idioms have begun to be written in the Anatolian field. Before that, while Arabic and Persian vocabulary were explained in Kamus, commentaries and tafsirs, Turkish equivalents of idioms were also given for better understanding of some expressions. Commentators, exegetes and Kamus writers have also translated the meanings of Turkish idioms in order to express the meaning more clearly in their works. Although a clear method is not always used in such works, when the volumes of the works are examined, it is seen that very few Turkish idioms make sense. Khalis Ibrahim Effendi, who lived in the 18th century, used Turkish idioms when appropriate, in his Turkish explanations for the vocabulary usually included in Persian poems in his public named Majma al Amsal. Sometimes he also explained their meanings, but he did not make their meanings within the framework of a rule. The main aim of the author is to provide a better understanding of Persian vocabulary in Turkish with expressions such as “amsal”, “zeban-ı Türkide”, “mesel” and “darb”, “darb u irad”. As far as can be determined in Majma al Amsal, the number of Turkish idioms whose meanings are explained is 84. It is seen that some of the Turkish idioms examined within the framework of these explanations continue to be used in the same sense today, and some of them are used in different meanings. In some examples, it has been observed that some words in the idioms used in the 18th century have fallen out of use today, while the meanings of some words have changed. In the article, the Turkish idioms whose meanings are given in the work named Majma al Amsal will be discussed.
Anahtar Kelime: Idiom Pattern expressions Turkish meaning Khalis Ibrahim Effendi Majma al Amsal

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • AKSAN, D. (2003). Her Yönüyle Dil (Cilt 3). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • AZİMOV, İ. (2012). Kur’an’daki Deyimler, Kırgızca Karşılıkları ve Arapça Öğretiminde Kullanımı. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yabancı Diller Eğitimi Ana Bilim Dalı Arap Dili Eğitimi Bilim Dalı.
  • ELÇİN, Ş. (1992). “Deyim”. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. C. III: 354.
  • HATİBOĞLU, V. (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
  • KORKMAZ, Z. (2018). “Türkçenin Anlatım Gücünde Deyimlerin Yeri”. Türk Dili, 1968, 801: 16- 22.
  • İBRAHİM, H. (1143/1731). Mecma‘u’l-Emsâl. İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Rıza Paşa Koleksiyonu. Yer numarası: TY1641.
  • SİNAN, A. T. (2008). “Deyim Kavramı Üzerine Notlar”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVIII/2: 91 - 98.
  • TÜRK DİL KURUMU (2019). Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • YALÇIN, P., BÜYÜKSARAÇ, Z. (2017). “Atasözü ve Deyim Çevirilerinin Mona Baker Çeviri Stratejilerine Göre İncelenmesi”, IJLET, 5/ 4: 817-829.
  • YERDEMİR, Ş. (2022). Hâlis İbrâhîm Efendi ve Mecma‘u’l-Emsâl’i. (Yayımlanmamış doktora tezi) Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
APA YERDEMIR F (2022). MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. , 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
Chicago YERDEMIR FATIH MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. (2022): 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
MLA YERDEMIR FATIH MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. , 2022, ss.71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
AMA YERDEMIR F MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. . 2022; 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
Vancouver YERDEMIR F MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. . 2022; 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
IEEE YERDEMIR F "MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER." , ss.71 - 88, 2022. 10.34189/gtd.30.005
ISNAD YERDEMIR, FATIH. "MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER". (2022), 71-88. https://doi.org/10.34189/gtd.30.005
APA YERDEMIR F (2022). MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. Gazi Türkiyat, 0(30), 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
Chicago YERDEMIR FATIH MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. Gazi Türkiyat 0, no.30 (2022): 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
MLA YERDEMIR FATIH MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. Gazi Türkiyat, vol.0, no.30, 2022, ss.71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
AMA YERDEMIR F MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. Gazi Türkiyat. 2022; 0(30): 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
Vancouver YERDEMIR F MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER. Gazi Türkiyat. 2022; 0(30): 71 - 88. 10.34189/gtd.30.005
IEEE YERDEMIR F "MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER." Gazi Türkiyat, 0, ss.71 - 88, 2022. 10.34189/gtd.30.005
ISNAD YERDEMIR, FATIH. "MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER". Gazi Türkiyat 30 (2022), 71-88. https://doi.org/10.34189/gtd.30.005