Yıl: 2022 Cilt: 5 Sayı: 3 Sayfa Aralığı: 627 - 637 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.55666/folklor.1168413 İndeks Tarihi: 18-01-2023

KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ

Öz:
Geleneksel Türk tiyatrosunun önemli bir dalı olan Karagöz, hayalî/karagözcü adı verilen bir sanatçı tarafından yetişkinleri ve çocukları eğlendirmek, kamusal alanda birlik ve beraberliği sağlamak, geleneği ve kültürü aktarmak başta olmak üzere çeşitli amaçlarla icra edilen bir gösteri sanatıdır. Karagöz oyunu, yüzyıllar boyunca kamusal ve özel mekânlarda insanları bir araya getirebilen, halkın ortak bilincini yansıtabilen ve insanları eğlendirebilen önemli bir kültür taşıyıcısıdır. Karagöz oyunları, her dönemde içinde bulunduğu kültürü yansıtabilmek adına birçok değişim ve dönüşüm yaşamıştır. Günümüzde daha çok çocukları eğlendirme amaçlı görülen Karagöz’ün eğlendirmenin dışında farklı işlevlere de sahip olduğu bir gerçektir. Bu nedenle, bu makalede Karagöz oyununun işlevlerini ortaya koyabilmek adına William R. Bascom’un belirlediği işlevsel yaklaşım temel alınarak Karagöz’ün işlevleri incelenmiştir. Buna göre, Bascom’un, “Folklorun Dört İşlevi” adıyla Türkçeye çevrilen makalesinde belirlemiş olduğu “eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme (eğlence); toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme (kültürün onaylanması ve ritüelleri gözlemleyen ve icra edenlerin ritüellerinin ve kurumlarının doğrulanması); eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması (özellikle okuma yazması olmayan kültürlerde olmak üzere tüm toplumlar ve kültürlerde) ve toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma işlevi(kabul edilmiş davranış örüntülerini sürdürme)” (2010: 78-81) işlevleri çerçevesinde, tarafımızdan 2019 yılında farklı mekânlardan tarafımızdan derlenen Karagöz oyunları incelenmiştir. Çalışmada öncelikle Karagöz oyunu hakkında kısa bir bilgi verilmiş, ardından hayalî/karagözcüler İshak İkincitekgül, Ata Taşkan, Deniz Özgökbel, ve Kemal Atangür’den birer oyun olmak üzere, dört Karagöz oyunu hakkında derleme bilgisi verilmiştir. Bu bilgiliyi takiben söz konusu oyunlar Bascom’un belirlediği işlevsel kurama göre incelenmiştir. Oyunlarda dinleyicilerin güldüğü yerler eğlendirme işleviyle açıklanmış. Hayalî/karagözcülerin kültürel unsurlarla bilgi verdiği kısımlar, ağız ve şive taklitleri ve oyun içerikleri kültür aktarımı işleviyle açıklanmış. Hayalî/karagözcülerin oyundaki bazı ifadeleri de toplumsal baskıdan kurtulma işleviyle yorumlanmıştır. Sonuç olarak Karagöz oyununun eğitimde kullanılmasının gerekliliği, aile ve toplum yaşamındaki işlevleri, Türkçeye etkisi, sözlü kültür varlığının korunması ve aktarılmasındaki rolü, düşünce becerilerinin gelişimindeki önemi ve sosyal iletişim üzerindeki etkileri, Türkiye sahasındaki farklı kültürlerin özelliklerinin aktarımıyla ilgili rolüne dair bilgi tahlil edilmiştir.
Anahtar Kelime: Geleneksel Türk Tiyatrosu Karagöz ve Hacivat İşlev Hayâlî Dinleyici

RESEARCH ON KARAGOZ SHADOW PLAYS WITHIN THE PERSPECTIVE OF FUNCTIONAL FOLKLORE THEORY

Öz:
Karagöz, an important subject of traditional Turkish theater, is a performance art performed by a performer called hayalî/karagözcü for various purposes, especially to entertain adults and children, to ensure unity and solidarity in the public atmosphere, and to convey tradition and culture. Karagöz shadow play is an important culture bearer that can bring people together in public and private places, reflecting the common consciousness of people and entertain them for centuries. Karagöz shadow plays have undergone several changes and transformations in order to reflect its own culture through every period. It is a fact that Karagöz, which is seen mostly for the purpose of entertaining children today, has different functions besides entertaining. Therefore, in this article, Karagöz's functions are examined based on the functional approach determined byWilliam R. Bascom in order to reveal the functions of the Karagöz play. Karagöz plays compiled by the author of this article from different places in 2019 were examined in accordance with Bascom's "Four Functions of Folklore", which has been translated into Turkish that defines four functions as; "entertainment and having a good time (entertainment) function; support of social institutions and ceremonies (affirmation of culture and validation of rituals and institutions by those who observe and perform the rituals); transferring education and culture to younger generations (in all societies and cultures, especially in illiterate cultures) and the function of getting rid of social and personal pressures (maintaining accepted behavior patterns)”. First of all, in this article, a brief information about Karagöz shadow play is given, then a compilation information about four Karagöz shadow plays, one each by hayalî/karagözcü (performers) İshak Ikincitekgül, Ata Taşkan, Deniz Özgökbel and Kemal Atan Gür is given. Following this, the shadow plays in question were examined in accordance with the functional theory determined by Bascom. The places where the audience laughs in the shadow plays are explained with the entertainment function. The parts in which the hayalî/karagözcü (performers) provide information with cultural elements, dialect and dialect imitations, and game contents are explained with the function of cultural transfer. Some expressions of the hayalî/karagözcü (performers)in the play have also been interpreted as the function of getting rid of social pressure. As a consequence, information about the continuation of Karagöz plays still preserving their function today, the necessity of using Karagöz in education, its functions in family and community life, its effect on Turkish language, its role in the preservation and transfer of oral cultural assets, its importance in the development of thinking skills and its effects on social communication, its role in the transmission of the characteristics of different cultures within the field of Turkey were examined.
Anahtar Kelime: Traditional Turkish Theatre Karagöz and Hacivat Function Hayali Audience

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • AND, M. (1977). Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu. Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları
  • BASCOM, W. R. (2019). “Folklorün Dört İşlevi”. (S. GÜRÇAYIR, Dü., & F. ÇALIŞ, Çev.) Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2 . Ankara: Geleneksel Yayınları.
  • BAŞGÖZ, İ. (1986). Folklor Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları.
  • BAŞGÖZ, İ. (1996). “Protesto: Folklorun Beşinci İşlevi (Fonksiyonu)”, Folkloristik: Prof. Dr. Umay Günay Armağanı. Ankara: Feryal Matbaacılık, 1996, ss 1-4.
  • ÇEVİK, M. (2014). “Kültürel Değişim, Gelenek ve Türk Halk Hikayeciliği”. Turkish Studies , 113-123.
  • ÇOBANOĞLU, Ö. (2016). Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • DORSON, R. M. (2011). Günümüz Folklor Kuramları. (S. G.-Y. ÖZAY, Çev.) Ankara: Geleneksel Yayınları.
  • EKİCİ, M. (2008). “Türk Kültür Hayatında ve Eğitimde Karagöz”, Muradiye Dergisi, Ankara: S, 16, s. 48- 53.
  • EKİCİ, M. (2013). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları.
  • ERGUN, P. (2014). “Toplumsal Uygulamalarda Âşıkların İşlevi”. Karadeniz-Blacksea-Chornoye More 22: 122-126.
  • GÜNAY, U. (1992). “Cumhuriyet Terkibi ve Barış Manço”. Millî Folklor 13 (Bahar): 2-3.
  • İVGİN, H. (2000). Karagöz ve Kukla Sanatımız. Ankara: Ekip Grafik Matbaa.
  • KUDRET, C. (2013). Karagöz, I-II-III. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
  • MALİNOWSKİ, B. (2016). Bilimsel Bir Kültür Çevirisi (Çev. D. Uludağ). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
  • NUTKU, Ö. (2000). Dünya Tiyatrosu Tarihi 1. İstanbul: Mitos Boyut Yayınları.
  • OĞUZ, Ö. (2019). Paldır Kültür Kentleşmeler. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
  • ÖĞÜT EKER, G. (2014). İnsan Kültür Mizah İnsanlık Tarihinde Mizahın Serüveni: Felsefi Bir Problem Olan Mizahtan Eğlence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Mizaha. Ankara: Garfiker Yayınları.
  • SAKAOĞLU, S. (2011). Türk Gölge Oyunu Karagöz. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • SARPKAYA, S. (2021). Bir Var İdi, Bir Yok İdi! Tebriz Türk Masalları Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Selenge Yayınları.
  • TÜRKMEN, F. ve FEDAKȂR, P. (2009). “Türk Halk Tiyatrosunda Hareket Komiğine Bağlı Mizahi Unsurlar”, Millî Folklor Dergisi, Yıl: 21, S.82, s.98,109.
  • KK-1: İshak İkincitekgül, Ankara 1977, Lisans Mezunu, Hayâli (Görüşme:05.05.2019).
  • KK-2: Ata Taşkan, Edirne 1987, Lise Mezunu, Hayâli (Görüşme:18.05.2019).
  • KK-3: Deniz Özgökbel, İzmir 1978, Lisans Mezunu, Hayâli (Görüşme:21.05.2019).
  • KK-4: Kemal Atan Gür, Tokat 1968, Meslek Yüksek Okulu Mezunu, Hayâli (Görüşme:19.07.2019).
APA Varışoğlu E (2022). KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. , 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
Chicago Varışoğlu Emine KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. (2022): 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
MLA Varışoğlu Emine KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. , 2022, ss.627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
AMA Varışoğlu E KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. . 2022; 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
Vancouver Varışoğlu E KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. . 2022; 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
IEEE Varışoğlu E "KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ." , ss.627 - 637, 2022. 10.55666/folklor.1168413
ISNAD Varışoğlu, Emine. "KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ". (2022), 627-637. https://doi.org/10.55666/folklor.1168413
APA Varışoğlu E (2022). KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. Folklor akademi dergisi (Online), 5(3), 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
Chicago Varışoğlu Emine KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. Folklor akademi dergisi (Online) 5, no.3 (2022): 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
MLA Varışoğlu Emine KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. Folklor akademi dergisi (Online), vol.5, no.3, 2022, ss.627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
AMA Varışoğlu E KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. Folklor akademi dergisi (Online). 2022; 5(3): 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
Vancouver Varışoğlu E KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ. Folklor akademi dergisi (Online). 2022; 5(3): 627 - 637. 10.55666/folklor.1168413
IEEE Varışoğlu E "KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ." Folklor akademi dergisi (Online), 5, ss.627 - 637, 2022. 10.55666/folklor.1168413
ISNAD Varışoğlu, Emine. "KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ". Folklor akademi dergisi (Online) 5/3 (2022), 627-637. https://doi.org/10.55666/folklor.1168413