TY  - JOUR
TI  - Bedreddin Aynî'nin ʿİkdü’l-cümân'ına Göre Memlükler Döneminde Hadis İlmi (VII. Yüzyılın İkinci Yarısı ile VIII. Yüzyılın Başları)
AB  - Kronik tarzında kaleme alınmış umumî tarih çalışmaları, yalnızca yazılış amacı muvacehesinde kullanılmakla kalmaz. Kronik çalışmalar, aynı zamanda yazıldığı dönemdeki ulemanın konumunun, ilmî hayatın ve müellifin o günkü ilim dünyasına bakışının yansımalarını içerebilir. Bu çalışma, tanınmış Hanefî fakîh ve muhaddis Bedreddin Aynî’nin umumî bir tarih kitabı olarak kaleme aldığı ʿİkdü’l-cümân adlı kitabı üzerinedir. Bu makalede, ʿİkdü’l-cümân adlı eserden yola çıkılarak 648-707(1250-1307) yılları arasında Memlükler’de hadis ilminin ve âlimlerinin durumu ile müellif Aynî’nin bunlara yaklaşımı okunmaya çalışılmıştır. Bu amaçla, eser elektronik kaynaklar üzerinden hadis tarihine imada bulunan belli anahtar kelimeler üzerinden incelenmiştir. Buna ek olarak eser Memlükler dönemi hadis çalışmalarına dair içerdiği imalar ve bilgiler açısından tümüyle geleneksel usulle de gözden geçirilmiştir. Neticede, ʿİkdü’l-cümân’da atıfta bulunulan hadis tarihi öğeleri, ilim kurumları, farklı râvi grupları, rivayet yöntemleri ve dönem içinde yapılan tasnifler tespit edilmiştir. Ayrıca söz konusu dönemdeki muhaddislerin meslekî, mezhebî ve siyasî eğilimleri üzerinde durulmuştur. Kronik tarzındaki kitaplar, okuyucuya farklı derinliklerde bilgi sağlayabilir. İlk katmanda, bu kitaplardan kişiler hakkında biyografik bilgiler elde edilebilir. Bunlar, kişilerin doğum ve ölüm tarihleri ve yerleri, öğrenci ve hocaları, eğitim aldıkları kurumlar, seyahat ettikleri ve ilim aldıkları şehirler, müntesibi oldukları mezhepler, üstlendikleri kamu görevleri ve dönemin siyasî sîmâlarıyla ilişkileri gibi bilgilerdir. İkinci katmanda, birinci katmanda biyografilerden elde edilen tekil bilgilerden hareketle dönemin uleması ve ilmî hayat gibi konularda daha geniş verileri görmek mümkün hale gelebilir. Bölgelerdeki önemli ilim merkezleri, eğitim kurumları, buralardaki hoca-öğrenci ilişkileri, dönemin önemli muhaddisleri ve bu muhaddislerin mezhebi eğilimleri gibi bilgiler, birinci katmandaki bilgilerden hareketle tespit edilebilir. Üçüncü tabakada ise, bu iki katmandaki verilerden hareketle müellifin belli konulardaki bakış açısına dair fikir edinmek mümkün olabilir. Biyografik bilgilerin sunumu esnasında yöneticilerden nasıl bahsedildiği, mesela resmi görevlere yapılan atamaların hangi yönetici tarafından gerçekleştirildiğinin metin içerisinde dile getirilip getirilmediği, dönemdeki önemli kadın/erkek simalardan metinlerde kısa ya da uzun biçimde bahsedilmesi/bahsedilmemesi gibi bilgiler müellifin yönetimle, siyasî ve sosyal olaylarla nasıl bir ilişkisi olduğuna işarette bulunabilir. Aynî’nin ʿİkdü’l-cümân adlı eserinde birinci katmandaki bilgilere çokça yer verilmektedir. İkinci ve üçüncü katmandaki veriler ise hem birinci katmandaki malzemenin varlığına/yoğunluğuna hem de bu malzemelerin yorumlanmasına bağlıdır. Bu sebeple çalışma içerisinde ikinci ve üçüncü katman bilginin ortaya konulması ve satır arası bilgilerin okunması birinci katmanda zikredilen bilgilerin elverdiği ölçüde yapılmıştır. ʿİkdü’l-cümân, yazıldığı dönemin ilmî hayatına, hadis ilminin ve hadis tarihinin öğelerine, farklı râvi gruplarına ve farklı tasniflere dair bilgilere yer verir. Aynî, dönemin eğitim kurumları, bunların kurucuları, kuruluş zamanları ve işleyişleri hakkında detaylı bilgiler sunar. Aynı zamanda, o dönemde eğitim kurumlarının işleyişinde önemli bir rol oynayan vakıflar, vakıfların kurucuları ve işleyişi hakkında bilgiler verir. ʿİkdü’l-cümân'da dikkat çeken önemli bir husus, eğitim kurumlarının hem kuruluş ve işleyişinde hem de vakıfların yürütülüşünde –dönem itibariyle etkin oldukları bilinen- kadınların görünür olmamasıdır. Bu, ʿİkdü’l-cümân'ın tarihi bir çalışma olması, çoğunlukla âyan hakkında bilgiler içermesi ve bu çalışma özelinde kadınların âyan içindeki görünürlüklerinin yüksek olmaması ile ilgilidir. ʿİkdü’l-cümân’da, hadis ilmi ile ilgilenmiş isimlere de yer verilir. Bu çerçevede ʿİkdü’l-cümân'da hadis ilmiyle meşgul olmuş 170 isim geçmektedir. Bu isimlerin kimisi sadece hadis işitmişken kimisi ders ve icâzetler verip eserler yazmışlardır. Bu isimler arasında sadece hadisle değil aynı zamanda fıkıhla ya da tasavvufla ilgilenmiş isimler de vardır. Aynî, hadisle ilgilenmiş isimlerin kullandıkları rivayet yöntemlerine de değinmektedir. ʿİkdü’l-cümân’da rivâyet, semâ, icâzet ve kıraat yöntemlerine zaman zaman atıfta bulunmaktadır. Aynî, hadis rivayet lafızları ile ilgili bilgilere, râvilerden en son rivayette bulunan isimlere ve rivayette infirâd etmiş râvilere de vurguda bulunur. Bu durum, âli isnadlara sahip olmanın kıymetli görüldüğü ve bunun hadis aktarım pratiklerini etkilediği şeklinde yorumlanabilir. Aynî, önemli ulema aileleri, hoca-talebe arasındaki ders ve icâzet alma/verme ilişkileri ve ilim yolculukları gibi hadis tarihi açısından önemli öğelerle ilgili ayrıntılara da yer verir. ʿİkdü’l-cümân’da râvilerin doğdukları, kaldıkları, uğradıkları, yerleştikleri ve öldükleri şehirlerle ilgili de ayrıntılı bir bilgi görmek mümkündür. Râvilerin doğduğu, yerleştiği ve vefat ettiği şehirler, hadis ilmi ve âlimler açısından önemli olan merkezler hakkında yorum yapılmasına imkân verir. Biyografilerin tümünün öğrencilerin yaptıkları ilim yolculukları açısından incelenmesi neticesinde Dımaşk ve Kâhire’nin hadis ilmi açısından merkezi konumda olduğu görülür. Doğrudan hadis tarihi öğelerine yoğunlaşan çalışmalarla umumî tarih alanında yazılmış kaynaklarda geçen bilgilerin kıyaslanması, bu bilgiler arasındaki uyumlu ve uyumsuz noktaların ortaya çıkmasına katkı sağlar. Bu çalışma, kroniklerden nasıl istifade edilebileceğine dair bir örneklik teşkil etmektedir. Doğrudan hadis alanında yazılmamış bir kitaptan hadis tarihine dair öğeler bulup çeşitli inşalarda bulunmak için tek bir kitabın incelenmesi -önemli bilgiler sunsa da- yeterli değildir. Vefeyât bölümlerinden hadis ilmi açısından istifadeyi artırmak için birçok kitabı aynı parametreler açısından inceleyecek ekip çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır.
AU  - Altıntaş, Fatma Betül
DO  - 10.18505/cuid.1053219
PY  - 2022
JO  - Cumhuriyet İlahiyat Dergisi
VL  - 26
IS  - 2
SN  - 2528-9861
SP  - 583
EP  - 603
DB  - TRDizin
UR  - http://search/yayin/detay/1169671
ER  -