Yıl: 2023 Cilt: Sayı: 12 Sayfa Aralığı: 757 - 773 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.51531/korkutataturkiyat.1340934 İndeks Tarihi: 04-10-2023

Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri

Öz:
Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis, Osmanlı döneminde hesap ilmini konu edinen bir matematik eseridir. Eser, Osmanlı döneminde hesap konularını ve dönemin muhasebe matematiğini ele alması sebebiyle bilim tarihi açısından önem taşımaktadır. Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefįs’te geçen “iy kān-ı kerem” ifadesi, eserin devrin önde gelen isimlerinden birine ithaf edilmiş telif bir eser olduğunu düşündürmektedir. Eserde müellif veya müstensihe dair herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Fakat eserin 1511 tarihli Mürşidü’l-Muhasibin adlı muhasebe türündeki eserle olan benzerliği ve 15-16. yüzyıllar arasındaki kitaplardaki manzum problemin bir örneğinin eserde bulunması, eserin 16. yüzyılda yazıldığına dair önemli bir bilgi vermektedir. Ayrıca Arapça terimlerin ve tamlamaların yoğun olarak kullanılmıştır. Eserde Türkçe matematik terimi kullanımı sınırlıdır. Matematik terimleri birleşik fiillerle ifade edilse bile eser, dönemin matematik terimlerini ve anlayışını bilmeyi gerektirmektedir. Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis’te ağır bir dil kullanılsa da eser, Klasik Osmanlı Türkçesine geçişi yansıtan yazım, ses ve biçim özelliklerini içermektedir. Metindeki harekelerin düzenli olması ve yazının güzel denilebilecek bir nitelikte olması, bu özelliklerin anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmada, Manisa İl Halk Kütüphanesi 45 Hk 1753 numarada kayıtlı olan Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis, adlı mensur matematik eserinin tanıtılması ve eserin başlıca dil özelliklerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Hesap ilmi konusunu ele alan Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis, harekeli nesihle yazılmıştır. Baştan ve sondan eksik olan yazmanın her sayfasında yedi satır bulunmaktadır. Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis’ten elde edilen bulguların Türk dili çalışmalarına katkı sağlayacağı umulmaktadır.
Anahtar Kelime: Mine’l-İlmi’l-Hisābü’l-Nefis hesap kitabı matematik dil özellikleri.

Mathematics Book (Calculation Text) Named Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis and Its Language Features

Öz:
Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis is a mathematical work that deals with the science of calculation in the Ottoman period. The work is important in terms of the history of science because it deals with the accounting issues in the Ottoman period and the accounting mathematics of the period. The expression “iy kān-ı kerem” in Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis suggests that the work is a copyrighted work dedicated to one of the leading names of the period. There is no record of the author or copyist in the work. However, the work’s similarity to the accounting type work called Mürşidü’l-Muhasibin dated 1511 and its origins in the 15th-16th centuries. The fact that an example of the verse problem in the books between the centuries and the centuries is found in the work gives important information that the work was written in the 16th century. In addition, Arabic terms and phrases were used extensively. The use of the Turkish mathematical term in the work is limited. Even though mathematical terms are expressed with compound verbs, the work requires knowledge of the mathematical terms and understanding of its period. Although a heavy language is used in Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis, the work contains spelling, sound and form features that reflect the transition to Classical Ottoman Turkish. The fact that the movements in the text are regular and the writing is of a quality that can be called beautiful make it easier to understand these features. In this study, it is aimed to introduce the prose mathematical work named Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis, registered in Manisa Provincial Public Library, number 45 Hk 1753, and to examine the main linguistic features of the work. Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis, which deals with the science of calculation, was written in naskh with vowels. There are seven lines on each page of the manuscript, which is missing from the beginning and the end. It is hoped that the findings obtained from Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis will contribute to Turkish language studies.
Anahtar Kelime: Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis account book maths language features.

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Adamoviç, M. (2014). Floransalı Filippo Argenti’nin Notlarına Göre (1533) 16. Yüzyıl Türkçesi. (Çev. Aziz Merhan). Ankara: TDK Yayınları.
  • Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî Tuhfe-i Murâdî İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
  • Aslan, İ. (2014). XVI. Yüzyıl Osmanlı Matematiğine Genel Bir Bakış. Dört Öge, (5), 33-58.
  • Baluken, N. (2016). Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad (Zeynal Abidin Bin Halil) Giriş-Metin-İnceleme-Dizin. Yüksek Lisans Tezi. Bingöl: Bingöl Üniversitesi.
  • Ceyhan,T. O. (2019). 16. Yüzyılda Osmanlı Muhasebecilerinin Matematik Anlayışındaki Gelişmeler: Mürşidü’l-Muhasibin Örneği. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (16), 111-144.
  • Değirmendere, M. (2009). Kuyucaklızâde M. Âtıf ve Matematiğe Dair” Nihâyetü’l-Elbâb Fî Tercemeti Hulâsati’l-Hisâb” Adlı Eseri (Metin ve Değerlendirme). Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
  • Demirbilek, S. (2020). Tarihi Türk Lehçelerinde Ok Edatı. İstanbul: Kriter Basım Yayın Dağıtım.
  • Develi, H. (2001). XVIII. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risâle-i Garîbe. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
  • Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
  • Duman, M. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri. Ankara: TDK Yayınları.
  • Erdem, M. D. (2007). Müseyyeb-nâme. Ankara: Hece Yayınları.
  • Ergin, M. (1988). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Dağıtım.
  • Fazlıoğlu, İ. (2002). İrşâdu’t-Tullâb ilâ ‘İlmi’l-Hisâb [Hesap Biliminde Öğrencilere Kılavuz]. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (13), 315-340.
  • Gökdoğan, D. M., Demir, R. ve Unat Y. (2012). Osmanlılar’da Bilim ve Teknoloji Cilt I. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
  • Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: TDK Yayınları.
  • Gülsevin, G. ve Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
  • Güngör, B. (2013). Matematik Terimlerini Türkçeleştirme Hareketleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
  • Gürlek, M. (2011). İbrahim bin Abdullah’ın Cerrâh-nâme (Alâ’im-i Cerrâhîn) Adlı Eseri (Giriş-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
  • İzgi, İ. (1995). Osmanlı Medreselerinde Aritmetik ve Cebir Eğitimi ve Okutulan Kitaplar. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, (1), 129-158.
  • Kalafat, Ş. (2015). Câmi’ü’l-Hisâb (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
  • Kalafat, Ş. (2017). Anadolu (Osmanlı) Sahasında Yazılmış En Eski Tarihli Türkçe Matematik Risâlesi: Kâdî-i Manyâs’ın A‘cebü’l-‘Üccâb’ı. Turkish Studies, 12 (30), 243-298.
  • Kalafat, Ş. (2018). Kutadgu Bilig’de Geçen Bazı Hesap Terimleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (59), 138-152.
  • Karagöz, A. (2013). Nasûh Es-Silâhînin Umdetül Hisâb Adlı Eseri (89b-179a) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi
  • Kavcar, C. (2006). Atatürk ve Kültür Reformu, Ankara Üniversitesi’nin 60. Kuruluş Yılı Armağanı: Atatürk ve Türk Dili ve Edebiyatı, Türk Eğitimi ve Türk kültürü Konusunda Seçme Yazılar (Ed. Doğan Atılgan) (s. 281-288). Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
  • Kazancıgil, A. (2007). Osmanlılarda bilim ve teknoloji. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
  • Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli: Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK Yayınları.
  • Korkmaz, Z. (2017). Marzubân-nâme Tercümesi (Destûr-ı Şâhî), Terceme eden: Şeyhoğlu Sadre’d-dîn Mustafâ, Giriş İnceleme-Metin-Günümüz Türkçesine Aktarma-Sözlük ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
  • Mine’l-İlmi’l-Hisābü’l-Nefîs. Manisa İl Halk Kütüphanesi “45 Hk 1753”.
  • Oğuz, Z. T. (2010). İsmail Gelenbevi’nin Hisab el-Küsur Adlı Eserinin El-Cebr Ve’l-Mukabele Adlı Bölümünün İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
  • Oğuz, Z. T. (2016). II. Bayezid Dönemine ait bir hesap risalesi: Muhammed Bin Musa’nın Miftâhu’l-Müşkilât isimli matematik eseri. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (40), 71-110.
  • Özçelik, S. (2009). Muhyeddin Muhammed’in Mecma’ü’-l Kavâ’id Adlı Eseri (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
  • Özçelik, S. (2015). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Muhasebe Matematiği Eserinin Dili ve Eserdeki Matematik Terimleri. Journal of Turkish Studies,10 (8), 1761-1786.
  • Özdemir, G. (2018). Hekim Beşir Çelebi Mecmûʿatüˈl-Fevâyid (Giriş-İnceleme-Çeviri Yazılı Metin-Dizin). Doktora Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
  • Öztürk, E. (2017). Eski Anadolu Türkçesi El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • Öztürk, R. (2003). Eski Osmanlıcada ve Türkmencede “idük” Yapısı. İlmî Araştırmalar, (16), 77-85.
  • Polat, A. (2021). 15. ve 16. Yüzyıl Türkçe Matematik Eserlerinde Geçen Manzum Bir Matematik Problemi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 22 (2), 241-253.
  • Şahin, H. (2009). Tercüme-i Hülâsâ’nın Bir Nüshası Üzerine. Turkish Studies, 4 (8), 108-132.
  • Şahin, H. (2015). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • T.C. Maarif Vekilliği. (1939). T.C. İlk ve Orta Öğretim Matematik Terimleri: Türkçe-Osmanlıca, Osmanlıca-Türkçe, Fransızca-Türkçe. İstanbul: Maarif Matbaası.
  • Tezer, C. (2012). Başhoca İshak Efendi ve Mecmu’a-yı ‘Ulûm-ı Riyâzıye. Dört Öge, (2), 67-106.
  • Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl (Gramer-Metin-Sözlük). İstanbul: Enderun Kitabevi.
  • Türk, V. (2009). Hatiboğlu Bahrü’l-Hakâyık. Ankara: TDK Yayınları.
  • Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. (2009). Ankara: TDK Yayınları.
  • Üstüner, A. (2001). Eski Türkiye Türkçesinde-sUz Eki. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 177-184.
  • Yelten, M. ve Özçelik, S. (2013). Hacı Atmacaoğlu Muhyeddin Muhammed’in Mecma’ü’l-Kavâ’id’i ve Eserin Türkçenin Bilim Dili Olarak Gelişimine Katkısı. Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı. İstanbul.
  • Yıldız, O. (2008). Yūsuf u Zelįhā (Destān-ı Yūsuf). Ankara. Akçağ Yayınları
APA ALPER M (2023). Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. , 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
Chicago ALPER MEHTAP Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. (2023): 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
MLA ALPER MEHTAP Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. , 2023, ss.757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
AMA ALPER M Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. . 2023; 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
Vancouver ALPER M Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. . 2023; 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
IEEE ALPER M "Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri." , ss.757 - 773, 2023. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
ISNAD ALPER, MEHTAP. "Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri". (2023), 757-773. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1340934
APA ALPER M (2023). Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online), (12), 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
Chicago ALPER MEHTAP Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online) , no.12 (2023): 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
MLA ALPER MEHTAP Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online), vol., no.12, 2023, ss.757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
AMA ALPER M Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online). 2023; (12): 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
Vancouver ALPER M Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online). 2023; (12): 757 - 773. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
IEEE ALPER M "Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri." Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online), , ss.757 - 773, 2023. 10.51531/korkutataturkiyat.1340934
ISNAD ALPER, MEHTAP. "Mine’l-İlmi’l-Hisâbü’l-Nefis Adlı Matematik Eseri (Hesap Metni) ve Dil Özellikleri". Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Online) 12 (2023), 757-773. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1340934