Yıl: 2023 Cilt: 32 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 103 - 139 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.29135/std.1048793 İndeks Tarihi: 17-10-2023

TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ

Öz:
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan ve tarihi kaynaklara göre “Tao-Klarceti” olarak bilinen; Artvin ile kısmen Erzurum ve Ardahan illerini kapsayan bölgede, 8. ve 14. yüzyıllar arasında Bagratlı Gürcü hanedanlığının egemen olduğu görülmektedir. Bölgede 4. yüzyıldan itibaren yayılım göstermeye başlayan Hıristiyanlık inancı, dini mimariye de yansımıştır. Yapıların plan özelliklerinin yanı sıra süsleme anlayışında da çeşitli değişimler yaşanmıştır. Figürlü (dini kişiler, hayvanlar) ve dini semboller ağırlıklı konuların ele alındığı sahneler dışında, geometrik ve bitkisel motiflerin de kullanıldığı Tao-Klarceti mimarisine ait bezeme programında, bitkisel kompozisyonlar önemli bir yer tutmaktadır. Bu gelenek bölgedeki en eski Hıristiyanlık anıtlarından olan manastır kiliseleri ile başlayarak Orta Çağ boyunca devam etmiştir. Manastır kiliselerinin cephelerinde, palmet ve rumi motiflerinden oluşan bitkisel bezeme kompozisyonları dikkat çekmektedir. Yapıların bünyesinde yer alan bu motifler, komşu sanat çevresiyle karşılaştırıldığında etkileşim unsurlarının varlığı da dikkat çekici boyutlara ulaşmaktadır. Makalede, Artvin ve Erzurum illerinde bulunan ve günümüze kadar sağlam gelebilmiş Gürcü Hıristiyan dini mimarisine ait yapılarda tespit edilen palmet motifi örnekleri üzerinde durulmaktadır. Motifin form özellikleri irdelenmekte, yapılardaki kullanım şekline dair bilgiler sunulmaktadır. Başta, motifin terim anlamına vurgu yapılmış ve zaman içerisinde kazanmış olduğu çeşitli form özelliklerine değinilmiştir. İncelenen yapılardaki palmet motiflerinin kullanım şekilleri ve mevcut durumları belirtilmiştir. Komşu sanat çevrelerinde görülen örneklerle karşılaştırmalar yapılarak etkileşime dikkat çekilmiştir. Neticede palmet motifinin farklı kültürlerde değişik formlarda kullanıldığı ve bunun mimariye yansımalarının çeşitlilik arz ettiği gözlenmiştir.
Anahtar Kelime: Gürcü Hıristiyan Mimarisi Bitkisel Bezeme Taş Süsleme Palmet

PALMETTE MOTIFS IN THE CHRISTIAN RELIGIOUS ARCHITECTURE OF THE TAO-KLARCETİ REGION

Öz:
It is observed that the Georgian Bagrationi dynasty was dominant in the region, which is located in the North East Anatolian Region. It is known as the “Tao-Klarceti” according to historical sources and it the provinces of Artvin, partly Erzurum, and Ardahan between the 8th and 14th centuries. The Christian belief, that started to spread in the region from the 4th century, was also reflected in the religious architecture. In addition to the plan features of the buildings, there were also various changes in the concept of decoration. Herbal compositions attract attention in the decoration program of Tao-Klarceti architecture, in which geometric and herbal motifs were also used except for the scenes in which religious issues were discussed. This tradition continued throughout the Middle Ages, starting with the Opiza (Bağcılar) and Dolishana (Bathroom) Monastery churches, which are among the oldest Christian monuments in the region. Herbal decoration compositions consisting of numerous palmette and rumi motifs come to the forefront on the facades of monastery churches. When these motifs within the structures are compared with the neighboring art environment, the presence of interaction elements are also remarkable. In this article, it was attempted to focus on the examples of palmette motifs found in the structures of the Georgian Christian religious architecture in the provinces of Artvin and Erzurum, that have survived to the present day. The aim of the study was to examine the form features of the palmette motif observed in Georgian religious architecture and to provide information about its use in buildings. Furthermore, it can also be expressed as addressing the similar and different aspects of it with neighboring art environments. In the introduction section of the study, in order to make a general evaluation to define the palmette motif, the term meaning of the motif is emphasized and various form features that it has gained over time are mentioned. Explanations are given about the usage patterns of palmette motifs observed in the structures examined within the scope of the study, and their current situation in the structures. Comparisons were made through similar and different examples observed in neighboring art environments and attention was drawn to the interaction elements of the motifs. These activities have shaped the method of the study. The palmette motif, which is used especially in the structures of the Georgian religious architecture, was arranged in different ways depending on its location. The palmettes used in the decoration program generally end with the apex of leaves placed symmetrically around a stem on the axis. It can be said that rumi motifs are a determining factor in defining the form feature of palmettes. As a result of the studies, it was observed that the palmette motif was used in different forms, in different cultures and its reflections on architecture varied.
Anahtar Kelime: Georgian Herbal Decoration Christian Architecture Stone Decoration Palmette

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Altungök, A. (2014), Sâsânî Kültür ve Medeniyetinin İslâm Kültür ve Medeniyetine Etkileri, Tarih İncelemeleri Dergisi XXIX / 2, 445-487.
  • Aytekin, O. (1999), Ortaçağ’dan Osmanlı Dönemine kadar Artvin’deki Mimari Eserler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Aytekin, O. (2018), Taşların Hikayesi 2007-2016 Şavşat Kalesi Kazı Çalışmaları. Ankara: Şavşat Belediyesi Kültür Yayınları.
  • Aydın, T. (2012), Erzurum Çifte Minareli Medrese Taş Süsleme Örnekleri, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 14 (23), 101-107.
  • Baş, G. (2013), Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Başaran, C. (1987), Anadolu Mimari Bezemeleri II Roma Çağı Lotus-Palmet Örgesi, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
  • Başaran, C. (1989). “Anadolu Roma Çağı Lotus-Palmet Örgesinde Tip Gelişimi”, Türk Arkeoloji Dergisi, (48), 53-82.
  • Bay, Bozoğlu, İ. (2019). Kars ve Ani Kiliselerinin cephe düzenlemeleri, (10.-13.YY), (Yayımlanmış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
  • Bayram F. (2005), Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul: Ege Yayınları.
  • Bayram, F. (2015), Hahuli Triptiği ve Martha-Maria Alania. Olba, (23), 435-486.
  • Bittel, K. (1933), “Artvinde Bulunan Tunçtan Mamul Asari Atika”, Türk Arkeoloji Dergisi, (1), 171-177.
  • Brosset, M. F. (2003). Gürcistan Tarihi: Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar 17, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Büyüközer, Gider, Z. (2022). Knidos’tan Sıra Dışı Profil ve Bezeme Şemasına Sahip İki Taç Bloğu, OLBA XXX, 2022, 181-216.
  • Cantay, G. (2008). Türk Süsleme Sanatında Meyve, Turkish Studies International for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(5), 65-86.
  • Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatı’nın Ermeni Sanatı’na Etkileri, Türk Dünyası Araştırmaları, 122, (241), 313-350.
  • Doğan, Şaman, N. (2010) Konya Sırçalı / Muslihiye Medresesi Taçkapı Bezemeleri, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 127-162.
  • Doğanay, A. (2012). Tezyinat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 41, 79-83) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
  • Erdem Koçel, E. (1995). Anadolu Hadrian Dönemi Mimari Bezemeleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
  • Ertunç Önkol, E. (2016). Anadolu Selçuklu Dönemi Taçkapılarında Tezyinat, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, /Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
  • Eser Acara, M. (2020). Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Litürjik) Eşyalar, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
  • Grabar, O. (2018). İslam Sanatının Oluşumu, (N. Yavuz, Çev.) İstanbul: Alfa Yayınları.
  • Goldstein, M. S. (1990). Egyptian and Near Eastern Art, Bulletin (St. Louis Art Museum), New Series, 19, (4), 1-52.
  • Kadiroğlu, M. ve İşler, B. (2010). Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara: Onur Matbaacılık.
  • Karadaş, Ş. (2011), Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Erzurum.
  • Koçhan, N. (1995). Helenistik Çağ Anadolu Mimarisinde Lotu-Palmet ve Yumurta Bezekleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
  • Korkut, T. (2018). Artvin ve Erzurum’daki Gürcü Dini Mimarisinde Süsleme. İstanbul: Hiperyayın.
  • Ksenophon, A. (1974). Çev: Tanju Gökcül. İstanbul.
  • Kuru, Ç.K. (1997), Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lâle Motiflerinin Değerlendirilmesi Hakkında Bir Deneme, Belleten, 61, (230), 37-42.
  • Mango, C. (2006), Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay.
  • Mülayim, S. (1976). Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi. Anadolu (Anatolia) 20, 141-153.
  • Orhan, F. (2015). Şavşat›ın Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası.
  • Ögel, S. (1987), Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Özbek, Y. (1999). Erken Osmanlı Mimarisinde Taş Süsleme, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
  • Özçalık, M. (2017). Lotus Çiçeğinin Farklı Kültürlerdeki Önemi ve Peyzaj Tasarımında Kullanımının İrdelenmesi, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 10, 22-28.
  • Özkul, K. (2020). Sivas Gök Medrese Bezemeleri, Semboller veAnlamları, Şehir Araştırmaları Dergisi, 6 (11), 51-74.
  • Sağır, G. (2014). 10.Yüzyılda Kars ve Ermeni Dini Mimarisi, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Ermeni Meselesi Özel Sayısı 1, 1, (60), 857-888.
  • Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2010). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
  • Strzygowski, J. (1918), Die Baukunst der Armenier und Europa. Heidelberg: The Getty
  • Subaşı, Ö. (2013). “Arap Akınlarına Kadar Artvin ve Çevresi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (49), 323-342.
  • Taft, F. R. (1991). “Palmette”, The Oxford Dictionary of Byzantium, Alexander P. K. & Alice M. Tablot (Ed.). New York: Oxford University Press, 1565-1566.
  • Tay, L. (2010), Orta Çağ Taş İşçiliğinde Palmet Motifi: Kayseri Örneği. ZfWT: Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 2 (3), 279-291.
  • Tevzaia, M. (2008), ქართული ორნამენტი (Kartuli Ornamenti / Gürcü Süslemesi) I, Tbilisi.
  • Thierry, M. J. (1989). Armenian Art, New York: Harry N. Abrams, Incorporated.
  • Turani, A. (1993). Sanat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi
  • Ünal, R. H. (1982), Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir: Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları.
  • Yavuzyiğit, P., Z. (2021). Anadolu Coğrafyasında “Hayat Ağacı” Motifi, Tasarım Özellikleri ve Özgün Yorumlamalar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
  • Yazar, T. (2018), Tao-Klarceti Mimarlığında Taş Bezeme. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, sayı 3, s. 303-394.
  • Yıldız, E. (2016). Van’daki Hıristiyan Dini Mimarisine Ait Plastik Süslemelerde Görülen Bitkisel ve Geometrik Motifler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
  • URL 1 (Fot. 17) https://archive.org/details/mma_palmette_mold_559133, Erişim Tarihi:25.04.2023
  • URL 2 (Fot. 19) https://tr.pinterest.com/pin/292522938304328003, Erişim Tarihi: 11.12.2021
  • URL 3 (Fot 20) https://amis-musee-cernuschi.org/en/les-textiles-de-lasie-centrale-du-5eme- au-9eme-siecle-enigmes-et-hypotheses-2/, Erişim Tarihi: 28.04.2023.
  • URL 4 (Fot 31) http://ge.blackseasilkroad.com, Erişim Tarihi:17.10.2021
  • URL 5 (Fot 32) https://sakurageorgia.com/en/location/bagrati-cathedral, Erişim Tarihi: 28.04.2023).
  • URL 6 (Fot 34) https://www.georgianholidays.com/en/attraction/churches-and-monasteries- in-regions/samtavro-monastery, Erişim Tarihi: 27.08.2023.
  • URL 7 (Fot. 35) , https://tr.depositphotos.com, Erişim Tarihi: (13.12.2021).
  • URL 8 (Fot. 36) https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/6805, Erişim Tarihi: 02.12.2021
  • URL 9 (Fot. 37) https://dergipark.org.tr/tr/, Erişim Tarihi: 19.11.2021.
  • URL 10 (Fot. 38) https://www.yollardan.com/gok-medrese-bilgileri/, Erişim Tarihi: 27.08.2023
  • URL 11 (Fot. 39) https://www.tarihcantasi.com/sivas-gok-medrese-tarihi/, Erişim Tarihi: 21.11.2021
  • URL 12 (Fot. 40) https://www.academia.edu, Erişim Tarihi: 07.10.2021
  • URL 13 https://www.georgianholidays.com/en/attraction/churches-and-monasteries-in- regions/samtavro-monastery
APA ELYİĞİT u, Korkut T (2023). TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. , 103 - 139. 10.29135/std.1048793
Chicago ELYİĞİT ufuk,Korkut Tahsin TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. (2023): 103 - 139. 10.29135/std.1048793
MLA ELYİĞİT ufuk,Korkut Tahsin TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. , 2023, ss.103 - 139. 10.29135/std.1048793
AMA ELYİĞİT u,Korkut T TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. . 2023; 103 - 139. 10.29135/std.1048793
Vancouver ELYİĞİT u,Korkut T TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. . 2023; 103 - 139. 10.29135/std.1048793
IEEE ELYİĞİT u,Korkut T "TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ." , ss.103 - 139, 2023. 10.29135/std.1048793
ISNAD ELYİĞİT, ufuk - Korkut, Tahsin. "TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ". (2023), 103-139. https://doi.org/10.29135/std.1048793
APA ELYİĞİT u, Korkut T (2023). TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. Sanat Tarihi Dergisi, 32(1), 103 - 139. 10.29135/std.1048793
Chicago ELYİĞİT ufuk,Korkut Tahsin TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. Sanat Tarihi Dergisi 32, no.1 (2023): 103 - 139. 10.29135/std.1048793
MLA ELYİĞİT ufuk,Korkut Tahsin TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. Sanat Tarihi Dergisi, vol.32, no.1, 2023, ss.103 - 139. 10.29135/std.1048793
AMA ELYİĞİT u,Korkut T TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. Sanat Tarihi Dergisi. 2023; 32(1): 103 - 139. 10.29135/std.1048793
Vancouver ELYİĞİT u,Korkut T TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ. Sanat Tarihi Dergisi. 2023; 32(1): 103 - 139. 10.29135/std.1048793
IEEE ELYİĞİT u,Korkut T "TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ." Sanat Tarihi Dergisi, 32, ss.103 - 139, 2023. 10.29135/std.1048793
ISNAD ELYİĞİT, ufuk - Korkut, Tahsin. "TAO-KLARCETİ BÖLGESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN PALMET MOTİFLERİ". Sanat Tarihi Dergisi 32/1 (2023), 103-139. https://doi.org/10.29135/std.1048793