Yıl: 2014 Cilt: 7 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 70 - 92 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri

Öz:
İnsanlık tarihinin geçirdiği önemli aşamalardan birinin de tüketici avcı- toplayıcı ekonomiden Neolitik üretime geçiş olduğu bilinmektedir. İlkel topluluktan uygarlığa doğru atılan bu adım, inanç ve düşünce biçimleri üzerinde önemli etkiler bırakmıştır. Paleolitik dönemin sonlarına doğru, muhtemelen erkeğin üreme üzerindeki işlevinin bilinmemesi, kadının doğumu tek başına gerçekleştirmesi ve yaratıcı olarak görülmesi, cinsiyet temelli işbölümünde ilkel bahçe tarımında bitki yetiştiriciliğini kadının üstlenmesi, hem onun toplumsal statüsünü yükseltmiş, hem de üreme, doğum, toprak, bereket ve verimlilikle ilişkilendirilen tanrıça merkezli bir mitik düşüncenin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Ana tanrıça tapınımı, sabanın keşfi ve tarımın profesyonelleşmesiyle ataerkilliğin baskın hale geldiği köleci toplumsal düzenin ortaya çıktığı zamana kadar varlığını sürdürmüştür. Ana tanrıça kültü, ataerkil toplumsal yapıda birden ortadan kalkmamış, çeşitli inançların, anlatımların ve ritüellerin arka planında uzun süre yaşamaya devam etmiştir. Eski toplumlarda ata tanrılar ile ana tanrıça arasında sevgili veya oğul ilişkisi geliştirilmiş ve böylelikle tanrısal gebelik ve doğum mitleri doğmuştur. Bu bağlamda kurtarıcı kahraman mitlerinde geçmiş dönemlerin tanrı doğumlarının antropomorflaşmış şekilleri görülmektedir. Türk mitolojisinde gök ve yer dikotomisinin ürettiği göğün döllediği yer temalı anlatımlarda; köken mitlerindeki babasız doğum motiflerinde; ağaç, su, toprak gibi unsurlara bağlı antropogonik ve kozmogonik mitlerde; kurt zoomorfizminin baskın olduğu gökten gelen ışıktan gebe kalma motiflerinde ana tanrıçanın izlerine rastlanmaktadır. Bu çalışmada, sosyo- ekonomik yapının inançlar üzerindeki etkisi bağlamında ana tanrıça kültünün Türk mitik düşüncesindeki izleri çeşitli açılardan tartışılmıştır.
Anahtar Kelime:

Konular: Arkeoloji

Sky-earth dichotomy and traces of mother goddess cult in Turkish mythology in context of fatherless pregnancy myths

Öz:
It is known that one very important step humankind took is the transition from a hunter-gatherer society to a productire neolithic society. This step from a primitive society to a civilizied society left an important impact on beliefs and thoughts. Through the end of the Paleolithic era, probably due to not knowing the function of men in the process of conception, women gave birth on their own and therefore are seen as the creator. Within the gender based division of labor women take charge of growing plants in the primitive garden agriculture, whıch both raised their societal state and made grounds for a mythic thought process based on a goddess which relates to reproduction, birth, soil, abundance and fertility. Worshipping this mother goddess existed until the time of a dominantly patriarchal society based on slavery, which is strengthened by the invention of cultivation and by professional agriculture, arose. The mother goddess cult did not disappear suddenly in the society structured on patriarchy but rather it lived on in the back ground, entrenched in various beliefs, stories and rituals for a long time. In ancient societies, lover-lover or mother-son relationships were established between father gods and mother goddesses and therefore, a holy pregnancy and then a birth occurred. Therefore, anthropomorphized types of earlier gods births are seen in savior/hero myths. Traces of a mother goddess can be seen inthe earth impregnated by skythemed narrations, which are the products of the sky and earth dichotomy. In the fatherless birth motifs in origin myths, it can be seen that in cosmogony and anthropogony myths, which are connected to elements like tree, water, and soil, the impregnation by the light comes from sky motifs in which wolf zoomorphism is dominant within Turkish mythology. In this study, the impressions of a mother goddess cult prevalent in Turkish mythological thoughts are discussed in various ways within the context of the socio-economic structures effects on beliefs.
Anahtar Kelime:

Konular: Arkeoloji
Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • BACHOFEN, J. Jakob. (1997), Söylence, Din ve Anaerki, (Çeviren: Nilgün Şarman), Payel Yayınevi, İstanbul.
  • BANG, W. ve RAHMETİ, Reşit. (1936), Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, İstanbul.
  • BARING, Anne and CASHFORD, Jules. (1993), The Myth of The Goddess: Evolution of An İmage, Arkana Penguin Books, London.
  • BAYAT, Fuzuli. (2003), Köroğlu: Şamandan Aşıka, Alptan Erene, Akçağ Yayınları, Ankara.
  • ----------, Fuzuli. (2006), Oğuz Destan Dünyası, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
  • ----------, Fuzuli. (2007a), Türk Mitolojik Sistemi I, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
  • ----------, Fuzuli. (2007b), Türk Mitolojik Sistemi II, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
  • BEKKİ, Selahaddin. (2011), “Bazı Halk Anlatıları ve Dini Metinlere Göre Kahramanın Mucizevi (Babasız) Doğumu”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 58, ss. 111-130.
  • BERKTAY, Fatmagül. (2000), Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın, Metis Yayınları, İstanbul.
  • BRATTON, G. Fred. (1995), Yakın Doğu Mitolojisi, Eski Yakın Doğuda Tanrı ve Tarih Hikâyeleri, (Çeviren: Nejat Muallimoğlu), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
  • CAMPBELL, Joseph. (1995), İlkel Mitoloji, Tanrının Maskeleri, (Çev. Kudret Emiroğlu), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
  • ----------, Joseph. (2000), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, (Çev. Sabri Gürses), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
  • ----------, Joseph. (2003), Batı Mitolojisi, Tanrının Maskeleri, (Çev. Kudret Emiroğlu), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
  • CANER, Emre. (2004), Kutsal Fahişe’den Bakire Meryem’e Toprak ve Kadın, Su Yayınları, İstanbul.
  • CHİLDE, V. Gordon. (1974), Tarihte Neler Oldu, (Çev. Alâeddin Şenel ve Mete Tunçay), Odak Yayınları, Ankara.
  • ----------, V. Gordon. (1978), Kendini Yaratan İnsan, (Çev. F. Karabey Ofluoğlu), Varlık Yayınları, İstanbul.
  • ÇOBANOĞLU, Özkul. (2001), “Türk Mitolojisi”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi I, AKMB Yayınları, Ankara, ss. 5-85.
  • ÇORUHLU, Yaşar. (2002), Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
  • DANIK, Ertuğrul. (2006), Öteki Tanrılar, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
  • DEMİRCİ, Kürşat. (1996), Dinlerin Dejenerasyonu, İnsan Yayınları, İstanbul.
  • ELIADE, Mircea. (2003a), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 1: Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, (Çev. Ali Berktay), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
  • ----------, Mircea. (2003b), Dinler Tarihine Giriş, (Çev. Lale Arslan), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
  • ERGİN, Muharrem. (1989), Dede Korkut Kitabı I, Giriş-Metin-Faksimile, TDK Yayınları, Ankara.
  • ----------. Muharrem. (1994), Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
  • ERGUN, Pervin. (2012), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, AKMB Yayınları, Ankara.
  • HANÇERLİOĞLU, Orhan. (1995), Düşünce Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
  • İBRAYEV, Şakir. (2006), “Kazak Mitleri ve Mitik Efsaneleri Hakkında”, (Akt. Metin Arıkan), Bilig, S. 37, ss. 1-11.
  • İNAN, Abdülkadir. (2000), Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara.
  • İNAYET, Alimcan ve ÖGER, Adem. (2009), “Uygur Türklerinin Mitolojik, Dini ve Tarihi Kadın Kahramanları Üzerine”, Turkish Studies, C. IV, S. 3, ss.-1198.
  • KURT, Maksude. (2010), Tanrıça Kültü ve Hıristiyanlıktaki Meryem Figürüne Etkileri, Rize Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Rize.
  • MALİNOWSKİ, Bronislaw. (1992), Vahşilerin Cinsel Yaşamı, (Çev. Saadet Özkal), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
  • ÖGEL, Bahaeddin. (1948), “Türk Efsaneleri Üzerinde İncelemeler: Uygurların Menşe Efsanesi”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C. 6, S. 1-2, ss. 17-26.
  • ----------, Bahaeddin. (1993), Türk Mitolojisi I, TTK Yayınları, Ankara.
  • ÖGER, Adem. (2008), Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme ve Metinler), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
  • POTAPOV, L. P. (2012), Altay Şamanizmi, (Çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları, Konya.
  • RIBARD, Andre, (1983), İnsanlığın Tarihi, (Çev. Erdoğan Başar Berktay, Şiar Yalçın, Halil Berktay), Say Yayınları, İstanbul.
  • ROUX, Jean-Paul. (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut Kazancıgil), İşaret Yayınları, İstanbul.
  • ----------, Jean-Paul. (2000), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
  • ----------, Jean-Paul. (2011), Eski Türk Mitolojisi, (Çev. Musa Yaşar Sağlam), Bilgesu Yayınları, Ankara.
  • SÜMER, Gülnur. (2007), Anadolu’da Neolitik Dönemde Tanrı ve Tanrıça, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
  • ŞENEL, Alâeddin. (1982), İlkel Topluluktan Uygar Topluma, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara.
  • TEMİR, Ahmet. (1986), Moğolların Gizli Tarihi, TTK Yayınları, Ankara.
  • TÜMER, Günay. (2008), Hıristiyanlıkta ve İslam’da Hz. Meryem, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
APA Yolcu M (2014). Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. , 70 - 92.
Chicago Yolcu Mehmet Ali Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. (2014): 70 - 92.
MLA Yolcu Mehmet Ali Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. , 2014, ss.70 - 92.
AMA Yolcu M Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. . 2014; 70 - 92.
Vancouver Yolcu M Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. . 2014; 70 - 92.
IEEE Yolcu M "Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri." , ss.70 - 92, 2014.
ISNAD Yolcu, Mehmet Ali. "Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri". (2014), 70-92.
APA Yolcu M (2014). Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(1), 70 - 92.
Chicago Yolcu Mehmet Ali Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7, no.1 (2014): 70 - 92.
MLA Yolcu Mehmet Ali Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol.7, no.1, 2014, ss.70 - 92.
AMA Yolcu M Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2014; 7(1): 70 - 92.
Vancouver Yolcu M Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2014; 7(1): 70 - 92.
IEEE Yolcu M "Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri." Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7, ss.70 - 92, 2014.
ISNAD Yolcu, Mehmet Ali. "Babasız gebelik mitleri bağlamında türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana tanrıça kültünün izleri". Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/1 (2014), 70-92.