OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ

BOZAN, OKTAY

OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ

Oktay BOZAN (Dicle Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi Bölümü, Diyarbakır, Türkiye)

Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

32 5

Yıl: 2015 Cilt: 7 Sayı: 13 Sayfa Aralığı: 333 - 361 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ

Öz:

XIX. yüzyılın başlarından itibaren faaliyetleriyle Osmanlı Devleti"nin birçok noktasına ulaşan Amerikalı misyonerler etkin çalışmalarıyla dini ve sosyal hayatın şekillenmesinde rol oynamışlardır. Osmanlı ülkesindeki "Doğu Hıristiyanları"nın Protestanlaştırılması amacıyla 1830"lu yıllardan itibaren Anadolu"ya giriş yapan ve misyonerlik faaliyetleri için birçok şehirde istasyon merkezleri kuran Amerikan ABCFM teşkilatı, Diyarbakır"a özel bir ilgi duymuştur. ABCFM teşkilatı 1840"lardan itibaren Diyarbakır Vilayetinde bulunan Süryani ve Ermenileri yakından tanımaya başlamıştır. 1850 yılında büyük çoğunluğu doktor olan misyonerler tarafından Diyarbakır"da misyon merkezi kurulmuş ve kısa süre içerisinde buraya bağlı istasyonlar oluşturulmuştur. Bu süreç içerisinde mezhep değişikliği nedeniyle Süryani ile Ermenilerin yanı sıra Müslümanlar tarafından da Protestan misyonerlerine sert tepkiler gösterilmiştir. XIX. yüzyılın sonlarında bölgede meydana gelen Ermeni isyanları üzerine Amerikan Protestan misyonerleri Ermenilerle yakından ilgilenmiş ve hatta onları desteklemiştir. ABCFM misyonerlerinin faaliyetleri I. Dünya Savaşı patlak verene kadar devam etmiş ve bu tarihten sonra misyon merkezleri kapanmıştır.

Anahtar Kelime:

THE ADVENT AND ACTIVITIES OF AMERICAN MISSIONARIES TO DIYARBAKIR PROVINCE IN THE OTTOMAN ERA

Öz:

Bymeans of their activities reaching many places in the Ottoman State from the begining of early XIX. century, American missionaries played a critical role in the formation of religious ands ocial life. American ABCFM Protestant Organization, which entered Anatolia forthe purpose of converting Eastern Christians in the Ottoman Stateto protestants from the years of 1830s and founded stations in many cities for the missionary activities in Anatolia, had a special interest on Diyarbakır. This organization began to closely regocnize Assyrians and Armenians in Diyarbakır from the 1840s. In 1850, the missionaries, most of whom were physicians, founded a missionary centre in Diyarbakır and in a short time some other branches were formed. In this process, due to the secterian alterations Muslims also showed fierce reactions to protestant missionarie sbesides Asyrrians and Armenians. In the late XIX. century, American protestant missionaries showed a close interesttoArmenians, even suppoorted them in Armenian rebels that took place in the region. The activities of ABCFM missionaries lasted till the out break of 1st World War, and from then on missionary centres were shutdown.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Arşiv Belgeleri:.
BOA, A.) DVD. DVE, 21/21
BOA, A. MKT. MHM, 702/29
BOA, A.) M..., 10/19
BOA, A.MKT. MHM, 637/42
BOA, DH. ŞFR, 474/124
BOA, DH. ŞFR, 474/78
BOA, DH. ŞFR, 475/4
BOA, DH. ŞFR, 53/302
BOA, DH. ŞFR, 54/36
BOA, DH. ŞFR, 54-A/180
BOA, DH. TMIK. M, 81/20
BOA, HR. MKT, 59/36
BOA, HR. MKT, 88/8
BOA, İ BOA, İ.MVL, 271/10434
BOA, Y.A.HUS, 395/102
BOA, Y.MTV, 136/34
BOA, Y.PRK. HR, 49/58
BOA, Y.PRK. ASK, 193/79
Kitap ve Makaleler:
Aboona, Hirmis, How And When Catholicism Was Imposed on National Churches of Mesopotamia?, http://www.nineveh.com/How%20and%20when %20Catholicism%20was%20imposed%20on%20National%20Churches%20of%20 Mesopotamia.html (Erişim: 30. 10. 2014)
Açıkses, Erdal, "Osmanlı Devleti'ndeki Misyonerlik Faaliyetleri İle İlgili Bir Değerlendirme (İki Merkezden Örnekler)", Yeni Türkiye, Ermeni Sorunu Özel Sayısı II, cilt; 38, 2001, s. 935
___________,Amerikalıların Harput'taki Misyonerlik Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003
Albayrak, Kadir, Keldaniler ve Nasturiler, Vadi Yayınları, Ankara 1997
Anderson, Rufus, History Of The Missions Of The American Board of Commissioners for Foreign Missions to the Oriental Churches, Volume I, Congregational Publishing Society, Boston, 1872
Andrus, Alpheus N., ConcerningTheYeziddes, The Missionary Herald Containing The Proceedings of theAmerican Board of Comissioners for Foreign Missions with a view of Other Benevolent Operations for the year 1889, Press of Samuel Usher, Boston 1889
Armale, İshak, Türkiye Mezopotamyasında Mardin, (Çev.: Turan Karataş), Nsibin Yayınevi, İsveç 1993
Atalay, Talip, "Diyarbakır ve Mardin'de Misyonerlik Faaliyetleri", Dinler Tarihi Araştırmaları V, Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2005, s. 141-150
Aydın, Mehmet,"Hıristiyan Misyonerliğinin Başlangıcı, Gelişimi ve Hedefleri", Dinler Tarihçileri Gözüyle Türkiye"de Misyonerlik", Haz. Asife Ünal, Ankara, Aydın, Mithat, Bulgar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2008
Aydın-Suavi, Emiroğlu-Kudret, Özel-Oktay, Ünsal-Süha, Mardin Cemaat Aşiret Devlet, Toplumsal ve Ekonomik Vakfı Yayınları, İstanbul, 2001
Bozan, Oktay, Diyarbakır Vilayeti'nde Ermeniler ve Ermeni Olayları (1878
), Çizgi Yayınları, Konya 2012
__________, "xıx. Yüzyılın İkinci Yarısında Mardin'de Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri", e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Kasım 2014, s. 21-48.
Bryce-James ,Toynbee, Arnold, Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916, C. I, trc: Ahmet Güner, İstanbul, 2005, s. 244
Çatalbaş, Resul, "Diyarbakır'da Misyonerlik Faaliyetlerinin Tarihi", İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, sayı: 29, s. 109-132
Danacıoğlu, Esra,"Diyarbakır'da Amerikan Misyonerleri", Diyarbakır: Müze Şehir, (Haz. Ş. Beysanoğlu,M. S. Koz, E. N. İşli), YKY, İstanbul 1999, s. 165-175
Davis, LeslieAmmweron, Raports Leslie A. Davis, Gomidas Enstitutes Armenian Genocide Documentation, Newyork 1918, s. 12, ttp://brookhavensouthhaven.org/HamletPeople/ tng/ showsource. php?sourceID=S741&tree=hamlet, (erişim: 29.10.2014) Dergisi, Kasım 2014, s. 21-48.
Dinçer, Nahid, Yabancı Özel Okullar, İstanbul,1978
Garden, R.J., Description of Diarbekr, Journal of Royal Geoprahical of London Vol.37. London 1867
Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Konya, 1998
İnalcık, Halil, Doğu-Batı Makaleler I, Ankara, Doğu Batı, 2005
İnce Erdoğan, Dilşen,"XIX. Yüzyılda Ermeni İsyanlarının Çıkmasında Rol Oynayan Görünmeyen Tehlike: Misyonerler", Türk Yurdu, cilt 26, Sayı 225, Mayıs Jwaideh, Wadie, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, Kökenleri ve Gelişimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2012
Kantarcı, Şenol, Amerika Birleşik Devletleri'nde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, İstanbul, Aktüel, 2004
Kieser, HansLukas, Doğu Vilayetlerindeki Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet (1839-1938), İletişim Yayınları, İstanbul 2005
Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika, 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları, Arba Yayınları, İstanbul 1989
____________-, "Doğu Sorunu", Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye"nin Sorunları Sempozyumu (8-9 Mart), Ankara, 1990
Korkusuz, M. Şefik, Seyahatnamelerde Diyarbakır, Kent Yayınları, İstanbul 2003
Küçük, Abdurrahman,"Misyonerlik Nedir? (Misyonerlik İle "Tebliğ" Arasındaki Fark), Dinler Tarihçileri Gözüyle Türkiye"de Misyonerlik, Haz. Asife Ünal, Ankara 2005
Merguerian, Barbara,"Amerikalıların Gözünden 19. Yüzyılda Diyarbekir (1830
)", İngilizceden Çeviren: Altuğ Yılmaz, Diyarbakır ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı Tebliğleri, Edit: Cengiz Aktar, Hrant Dink Vakfı Yayınları, İstanbul 2013, s. 35-52
Mutlu, Şamil, Osmanlı Devletinde Misyoner okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005
Öztürk, Ayhan,"Amerikan Board'ın Kuruluşu, Teşkilatlanması ve Osmanlı Devleti'nde Kurduğu Misyonlar", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 23, Yıl: 2007/2, s. 63-74
Pınar, İlhan, "Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (1701-1924) Diyarbakır: Müze
Şehir", Haz: Ş. Beysanoğlu, M.S. Koz, E.N. İşli, YKY, İstanbul 1991, s.149-158
Polvan, Nurettin, Türkiye'de Yabancı Öğretim, c. I, MEB Yayınları, İstanbul, Sevinç, Necdet, Arşiv Belgeleriyle Tehcir Ermeni İddiaları ve Gerçekler, Avrasya -Bir Vakfı Yayınları, Ankara, 2003
Şimşek, Mehmet,"Diyarbakır ve Çevresindeki Süryanilere Yönelik Misyonerlik Faaliyetleri", Osmanlı"dan Cumhuriyet"e Diyarbakır, (Ed: B. Yediyıldız- K.Tomenandal), c. III, Diyarbakır Valiliği Yayınları, Ankara 2008, s. 797 (783- )
Şimşir, Bilal N.,"Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine", Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara,1985, s. 79-124
Tezokur, M. Hadi,"Diyarbakır İncil Topluluğu ve Misyonerlik", İslami Araştırmalar Dergisi, Ankara 2007, C. 20, s. 192-205
Turan, Ömer,"Amerikan Misyonerlerinden E. Smith ve H.G.O. Dwight'a Göre 1831 Yıllarında Ermeniler", Ermeni Soykırımı İddiaları-Yanlış Hesap
Talat"tan Dönünce", haz. Mustafa Çalık, Cedit Neşriyat, Ankara, 2006
Vahapoğlu, Hidayet, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, MEB Yayınları, İstanbul, 2005
Yıldız, Hatip,"II. Abdülhamid Döneminde Diyarbakır Vilayeti'nde Açılan Yetimhaneler ve Vali Mehmed Halid Bey'in Vilayette Misyonerliği Önleme Çabaları", Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, Diyarbakır Ocak 2010, s. 103-118
Yılmazçelik, İbrahim, Diyarbakır Şer'iyye Sicilleri, Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayını, Ankara, 2001
Yücel, İdris, Kendi Belgeleri Işığında Amerikan Board'ın Osmanlı Ülkesindeki Teşkilatlanması, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2005

APA	BOZAN O (2015). OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. , 333 - 361.
Chicago	BOZAN OKTAY OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. (2015): 333 - 361.
MLA	BOZAN OKTAY OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. , 2015, ss.333 - 361.
AMA	BOZAN O OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. . 2015; 333 - 361.
Vancouver	BOZAN O OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. . 2015; 333 - 361.
IEEE	BOZAN O "OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ." , ss.333 - 361, 2015.
ISNAD	BOZAN, OKTAY. "OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ". (2015), 333-361.

APA	BOZAN O (2015). OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(13), 333 - 361.
Chicago	BOZAN OKTAY OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7, no.13 (2015): 333 - 361.
MLA	BOZAN OKTAY OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol.7, no.13, 2015, ss.333 - 361.
AMA	BOZAN O OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2015; 7(13): 333 - 361.
Vancouver	BOZAN O OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2015; 7(13): 333 - 361.
IEEE	BOZAN O "OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ." Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7, ss.333 - 361, 2015.
ISNAD	BOZAN, OKTAY. "OSMANLI DÖNEMİNDE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN DİYARBAKIR VİLAYETİ'NE GELİŞİ VE FAALİYETLERİ". Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/13 (2015), 333-361.