OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ
Yıl: 2016 Cilt: 0 Sayı: 30 Sayfa Aralığı: 391 - 433 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022
OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ
Öz: Bir bütün olarak varlığı madde ve etkileşimlerine indirgeyerek açıklayan, evreni kendisi dışındaki aşkın bir varlığın müdahalesine kapatan bir görüş olarak bilinen materyalizm, ortaya çıkış itibariyle felsefenin başlangıcına kadar gerilere götürülse de, tarihsel süreç içerisinde genelde azınlıkta kalan ve tepkiyle karşılanan bir düşünce olmuştur. Ancak bu görüş Avrupa'da XVII. Yüzyıl bilim devrimi ardından gelen aydınlanma ve sekülerleşme hadiseleri sonrasında yeniden taraftar bulmaya başlamış, XX. yüzyılın başlarına gelindiğinde altın çağını yaşayarak dinî, siyasî, ekonomik ve toplumsal tezahürleri de olan bir dünya görüşü haline gelmiştir. Materyalizmin Osmanlı'ya girişi ise XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren askerî ve tıp alanında açılan modern okullar ile Batı'ya eğitim amaçlı gönderilen öğrenciler vasıtasıyla başlamış; XIX. Yüzyılın sonlarında dünyevileşme, Batılılaşma gibi tartışmalara arka plan oluşturduğu halde önemli sayıda Osmanlı aydınını etkisi altına alarak siyasal ve toplumsal sonuçlara neden olmuştur. Diğer taraftan materyalizm Abdüllatif Harpûtî , İzmirli İsmail Hakkı , M. Şemseddin Günaltay ve Ömer Nasûhi Bilmen gibi kelâmcıların da dâhil olduğu birçok Osmanlı ulemâsı tarafından tepkiyle karşılanarak eleştirilmiştir. Makalede söz konusu Osmanlı kelâmcılarının materyalizmi ne şekilde eleştirdikleri ve bu eleştirilerinde materyalistik imâlar taşıdığı söylenen klasik dönem kelâmından birleşip ayrıldıkları noktalar tespit edilmeye çalışılacaktır
Anahtar Kelime: Konular:
CRITICISM OF MATERIALISM IN THE OTTOMAN NEW SCIENCE OF KALĀM
Öz: Materialism, which reduces the whole of existence as simply matter and its interactions, and respectively ignores the intervention of a divine Being, is often traced back at a time when philosophy was born. However when we study the historical process, we find that materialism was a thought that was generally rejected by the majority. With the enlightenment and secularism that came as a result of the scientific revolution following the Renaissance and Reforms in 17th century Europe, materialism gained more followers. In the 20th century in what was known as its golden era it became a world view, by manifesting itself in the religious, social, political and economic spheres of life. Materialism came to the Ottomans following the first half of the 19th century through students who went to the West and newly established military and medical schools. Despite materialism forming the backbone of debates on westernization and secularism (perpetuating worldliness) towards the end of the 19th century, this did not deter many intellectuals from endorsing much of the values that came with materialism, and it led to many repercussions within the political and social realms of the Ottoman world. On the other hand, materialism was not welcomed but rather disapproved of by many Ottoman mutakallimūn such as Abdullatif Harputi , İzmirli İsmail Hakkı , Mehmet Şemsettin Günaltay and Ömer Nasûhi Bilmen . We attempt to outline the mentioned late period Ottoman mutakallimūn’s critique of materialism and compare their views with the classical mutakallimūn’s materialistic world view
Anahtar Kelime: Konular:
Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- AKGÜN, Mehmet, Materyalizmin Türkiye’ye Girişi, Ankara: Elis Yayınları 2014.
- AKGÜN, Mehmet, Türkiye’de Klasik Materyalizmin Eleştirileri, Ankara: Elis Yay. 2007,
- AKYOL, Şerife, “Materyalizmin İnsan Anlayışının Modern Çağın İnanç Problemleri Açısından Değerlendirilmesi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜSBE İstanbul 2002.
- ALTINTAŞ, Ramazan, “Sosyal Kelâm’a Giriş: “M. Şerafeddin Yaltkaya Örneği”, Kelâmın İşlevselliği ve Günümüz Kelâm Problemleri, 2000.
- ARISTOTLE, De Anima, İngilizce’ye Çeviren R. D. Hicks, New York: Cosimo, Inc., 2008.
- BALOĞLU, Adnan Bülent, “İzmirli İsmail Hakkı’nın “Yeni İlm-i Kelâm” Anlayışı”, İzmirli İsmail Hakkı Sempozyum: 24-25 Kasım 1995,
- BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: YKY, 2. Baskı, 2002.
- BİLMEN, Ömer Nasûhi, Muvazzah İlm-i Kelâm, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, 1339-1342.
- BOLAY, Süleyman Hayri, Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe, Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
- BOLAY, Süleyman Hayri, Türkiye'de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, Ankara: Akçağ Yayınları 1995.
- BULĞEN, Mehmet, “Klasik Dönem Kelâmında Dakiku’l-Kelâmın Yeri ve Rolü”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 33 (2015),
- BULĞEN, Mehmet, “Son Dönem Osmanlı Kelâmcılarının Kevnî Âyetleri Yorumlama Yöntemleri Üzerine: Ömer Nasûhi Bilmen Örneği”, Kelam Araştırmaları Dergisi, XIII/I (2015),
- BULĞEN, Mehmet, Kelam Atomculuğu ve Modern Kozmoloji, Ankara:Türkiye Diyanet Vakfı, 2015,
- BÜCHNER, Louis, Madde ve Kuvvet, (çev. Baha Tevfik-Ahmed Nebil), İstanbul:Müşterekü’l-menfa’a Osmanlı Şirketi Matba’ası, [t.y.],
- CAMPBELL, Keith, “Materialism”, Encyclopedia of Philosophy, 2nd ed. Donald M. Borchert, Detroit: Macmillan Thomson & Gale, VI, 6.
- COMTE, Auguste, The Positive Philosophy İngilizce’ye çev. Harriet Martineau, (New York 2009).
- ÇETİNKAYA, Bayram Ali, “Modern Türkiye’nin Felsefi Kökenleri”, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI/II (2002),
- ÇÖPEL, Hatice, Celal Nuri İleri’nin Din Anlayışı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, SÜBE Konya, 2010.
- DEMBSKI, William A, Being as Communion: A Metaphysics of Information, United Kingdom: Ashgate Publishing, Ltd., 2014.
- DEMİR, Ahmet İshak, Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının İslâm’a Bakışı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
- DOĞAN, Atilla, “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Yeni Etik Arayışları”, 2. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (Sakarya, 2005).
- DOĞAN, Atilla, “Sosyal Darwinizm ve Osmanlı Aydınları Üzerindeki Etkileri (1860- 1916)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, MÜSBE İstanbul 2003.
- DOKO, Enis, “Öncesi ve Sonrasıyla Big Bang”, Güncel Kelâm Tartışmaları, ed. Mehmet Bulğen, Enis Doko, İstanbul: İFAV 2014.
- Er-RÂZÎ, Fahreddîn, Meâlimü usûli’d-din, haz. Semih Dügaym. Beyrut: Dârü'lFikri'l-Lübnani, 1992.
- FİLİBELİ Ahmed Hilmi, Allah’ı İnkâr Mümkün Müdür?, İstanbul:Matbaa-ı İslamiyesi 1327.
- FİLİBELİ Ahmed Hilmi, “Hangi Felsefi Ekolü Kabul Etmeliyiz”, Hikmet Matbaası, İstanbul 1349/1930.
- FİLİBELİ Ahmed Hilmi, Ahmed Hilmi, Huzur-ı Akl-ı Fende Mâddiyyûn Mesleki Dalâleti, İstanbul: Matbaa-ı İslâmiyye, 1332.
- FRANK, Richard, “Kalam and Philosophy, A Perspective From One Problem”, in Islamic Philosophical Theology, ed. P. Morewedge, Albany, 1979.
- FRANK, Richard, The Metaphysics of Created Being According to Abû lHudhayl al-ʻAllâf, Istanbul: 1966.
- FURLEY, David, The Greek Cosmologists: The Formation of the Atomic Theory and its Earliest Critics, Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
- GAZZÂLÎ, Tehâfütü’l-felâsife, çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul:Litera 2005,
- GUTHRIE, W.K.C., A History of Greek Philosophy: The Presocratic Tradition from Parmenides to Democritus, Cambridge Cambridge University Press 2003,
- GÜNALTAY M. Şemşeddin, Felsefe-i Ulâ, İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası 1339-41.
- HAECKEL, Ernst, The History of Creation, trans.: E. Ray Lankester, EBook: Release Date: August 14, 2012.
- HANİOĞLU, M. Şükrü, “Abdullah Cevdet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV, 1988), I, 90-93.
- HANİOĞLU, M. Şükrü, “Felsefesiz Bir Toplumun Felsefe Olmayan Felsefesinin İlmihali: Madde ve Kuvvet”, Louis Büchner, Mâdde ve Kuvvet’in içinde, Yay. Haz.: Kemal Kahramanoğlu, Ali Utku, İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2012.
- HARPUTÎ, Abdullâtif, Tekmile-i Tenkihu'l Kelâm, İstanbul: Necm-i istikbal Matbaası, 1328
- HARPUTÎ, Abdullâtif, Tenkihu'l-kelâm fî Akâid-i Ehli'l-İslâm, İstanbul: Necmii İstikbâl Matbaası 1327/1909.
- HENRY, John, “Matter”, Encyclopedia of the Scientific Revolution ed. Wilbur Applebaum, New York & London 2000.
- HOLBACH, Paul Henri Thiry, The System of Nature: or, The laws of the moral and physical World, trans. from the French of M. Mirabaud, University of Michigan 1795,
- HUME, David, Dialogues Concerning Natural Religion, Edinburg and London: 1907,
- İBN FÛREK, Mücerredü Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, haz. Daniel Gimaret Beyrut:Dârü’l-Meşrik, 1987,
- İLHAN, Kutluer, “Batılılaşma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul:TDV 1992, V
- İZMİRLİ, İsmail Hakkı, "Yeni İlm-i Kelâm Hakkında II", Sebîlürreşâd, XXII (1342)
- İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Muhassalu'l-Kelâm ve'l-hikme, Istanbul 1927,
- İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Muhtasar Felsef-i Ulâ, İstanbul: Hukuk Matbaası, 1329.
- İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası 1339-1341,
- JAMMER, Max, “Materialism”, in Encyclopedia of Science and Religion, ed., Wentzel Verde van Huyssteen, New York: MacMillan, 2003.
- JOY, Lynn Sumida, Gassendi the Atomist: Advocate of History in an Age of Science, Cambridge: University Press, 1988.
- KARAKUŞ, Rahmi, Felsefe Serüvenimiz, İstanbul: Seyran Yay. 1995,
- KARGON, Robert H., “Atomism in the Seventeeth Centurty”, Dictionary of the History of Ideas, ed. Philip Wiener, USA: Charles Scribner's Sons 1973.
- KEETON, Morris T., “Materialism”, The Dictionary of Philosophy ed. Dagobert D. Runes, New York: Philosophical Library,
- KOCHIRAS, Hylarie, Force, Matter, and Metaphysics in Newton's Natural Philosophy, Doctoral Dissertation University of North Carolina, Capel Hill 2008.
- KORLAELÇİ, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye’ye Girisi, Ankara: Hece Yay.. 2002.
- LACEY, A.R., A Dictionary of Philosophy, Third edition, New York: Routledge 1996.
- LAERTİUS, Diogenes, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, İngilizceye çev. C. D. Yonge, London 1853,
- LANGE, Frederick Albert, The History of Materialism, İngilizce’ye çeviri: Ernest Chester Thomas, London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co, Ltd, 1925, s. 177.
- MACDONALD, Duncan B., “Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman Ve Sürekli Yeniden Yaratma”, çev. Mehmet Bulğen, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 14/1, 2016.
- MAZZEO, Joseph Anthony, “Dante and Epicurus”, Comparative Literature, 10/2 (Spring, 1958),
- MEYER, H., “Materialism”, New Catholic Encyclopedia ed. Janet Halfmann, Detroit: Thomson/Gale, 2003.
- MUSA Kazım Efendi, Külliyât; Dini, İctimai Makaleler, İstanbul:Evkaf-ı İslâmiye Matbaası 1336.
- NIELSEN, Lauge Olaf, “A Seventeenth-Century Physician on God and Atoms”, in Memory of Jan Pinborg ed. Norman Kretzman, Kluwer 1988.
- NURİ, Celal, Tarih-i İstikbal, İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası, 1936.
- OSLER, Margaret J., “Divine Will and The Mechanical Philosophy: Gassendi and Descartes on Contingency and Necessity” in The Created Wold, Cambridge: University Press, 1994.
- ÖZERVARLI, M. Sait, “Alternative Approaches to Modernization in the Late Ottoman Period: Izmirli Ismail Hakki’s Religious Thought Against Materialist Scientism”, International Journal of Middle East Studies 39 (2007), s. 85-88.
- ÖZERVARLI, M. Sait, “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Arayışlar: Mehmed Şerafeddin’in ’İctimâî İlm-i Kelâm’ı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 3(1999)
- ÖZERVARLI, M. Sait, “Şehbenderzâde Ahmed Hilmi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul:TDV 2010, XXXVIII. 425.
- ÖZERVARLI, M. Sait, Kelâm'da Yenilik Arayışları, İstanbul 1998
- PRETZL, Otto, “Erken Dönem İslâm’ın Atom Öğretisi”, çeviren Bilal Kır, Kelam Araştırmaları Dergisi, XIII/I (2015), s. 561.
- SABRİ, Mustafa, İnsan ve Kader, trc. İsa Doğan. İstanbul: Kültür Basın Yayın Birliği, 1989.
- SABRİ, Mustafa, Mevkıfu’l Akl ve’l İlm ve’l Âlem min Rabbi’l Âlemîn ve İbâdihi’l Murselin, Beyrut: Dâru’l İhyâi’t- Turâsi’l Arabî, 1921.
- STALİN, J. Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm, Bilim ve Sosyalizm Yayınları içinde, Eylül 1979,
- STRAUSS, David Friedrich, The Life of Jesus: Critically Examined, trans: Marian Evans, New York: C. Blanchard, 1860.
- TOKU, Neşet, Türkiye’de Anti-Materyalist Felsefe, İstanbul: Beyan 1996, s. 242.
- TOPALOĞLU, Aydın, “Materyalizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2003, XXVIII, 140.
- VAN ESS, Josef, “60 years after Shlomo Pines’s Beitrage and Half a Century Research on Atomism and İslâmic Theology”, in Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities, Jerusalem: 2002.
- WILLIAMS, Raymond, “Materialism”, Keywords: A Vocabulary of Culture and Society, New York: Oxford University Press, 1983.
- YILDIRIM, Meral, “Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Materyalizme Dair Eleştirileri”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜSBE, İstanbul, 2004.
- YURDAGÜR, Metin, “Abdüllatif Harpûtî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul:TDV 1997, XVI, 237.
- YURDAGÜR, Metin, “Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul:TDV 1994, X, 330-332.
| APA | BULGEN M (2016). OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. , 391 - 433. |
| Chicago | BULGEN Mehmet OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. (2016): 391 - 433. |
| MLA | BULGEN Mehmet OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. , 2016, ss.391 - 433. |
| AMA | BULGEN M OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. . 2016; 391 - 433. |
| Vancouver | BULGEN M OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. . 2016; 391 - 433. |
| IEEE | BULGEN M "OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ." , ss.391 - 433, 2016. |
| ISNAD | BULGEN, Mehmet. "OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ". (2016), 391-433. |
| APA | BULGEN M (2016). OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. Bilimname, 0(30), 391 - 433. |
| Chicago | BULGEN Mehmet OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. Bilimname 0, no.30 (2016): 391 - 433. |
| MLA | BULGEN Mehmet OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. Bilimname, vol.0, no.30, 2016, ss.391 - 433. |
| AMA | BULGEN M OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. Bilimname. 2016; 0(30): 391 - 433. |
| Vancouver | BULGEN M OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ. Bilimname. 2016; 0(30): 391 - 433. |
| IEEE | BULGEN M "OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ." Bilimname, 0, ss.391 - 433, 2016. |
| ISNAD | BULGEN, Mehmet. "OSMANLI YENİ İLM-İ KELÂMINDA MATERYALİZM ELEŞTİRİLERİ". Bilimname 30 (2016), 391-433. |
