TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

BULAK, ŞAHAP

TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

Şahap BULAK (Siirt Üniversitesi)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ

21 5

Yıl: 2017 Cilt: 0 Sayı: 72 Sayfa Aralığı: 337 - 355 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 14-01-2020

TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

Öz:

Fiil kök ve gövdelerinde soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durum, şekil vezaman unsuru ile kişi unsuru alarak somut hale gelir. Somut hale gelen fiil aynı zamandaçekimli fiil olur. Çekimli fiillerde şekil ve zaman unsuru, kelime, ek veya ek alan kelimeden; kişi unsuru ise, kişi zamirleri veya kişi eklerinden oluşur. Türkiye Türkçesinde şekilve zaman ifade eden duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, genişzaman ve gelecek zaman olmak üzere beş bildirme kipi; sadece şekil ifade eden emir kipi,istek kipi, şart kipi ve gereklilik kipi olmak üzere dört tasarlama kipi mevcuttur. Tarihîgelişim süreçlerine bakıldığında bu kiplerden uzun süre kişi unsuruna bağlanmadan kullanıldığı için en geç kip hüviyeti kazanan kip gereklilik kipidir.Bu çalışmada Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk döneminden kip hüviyeti kazandığı döneme kadar gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar incelenmiştir. Öncelikle Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, HarezmTürkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar tespit edilmiştir. Daha sonra bu yapılar söz konusu tarihî yazıdillerine ait metinlerden alınan örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca her yazı dilinde gereklilikifadesinde kullanılan yapılar, diğer tarihî yazı dillerinde kullanılan şekilleri ile benzerve farklı yönleri bakımından karşılaştırılmış, varsa çağdaş yazı dillerindeki kalıntılarıhakkında bilgi verilmiştir. Böylece gereklilik kipinin tarihî yazı dillerindeki ifade seyri verilerek bu kipin kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim süreci mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelime:

Konular: Folklor Tarih Kültürel Çalışmalar Edebiyat

The Developmental Process Before the Derivation of the Mode of Necessity in Turkish

Öz:

Action, happening or state that is abstract in verb roots and trunks becomes concrete by taking shape, time, and person factor. The concrete verb also becomes a finite verb. Shape and time factors in finite verbs are composed of word, suffix or words that can take suffixes while person factor is composed of personal pronouns and person suffixes. There are five informant modalities for shape and time factors in Turkey Turkish which are simple past tense, present perfect tense, present continuous tense, simple tense and future tense while imperative mood, optative mood, conditional mood and necessitative mood for shape factor. When chronologically investigates, it is seen that necessitative mood is that latest one that has become a mood because it had been used without depending on person factor for a long time. This study investigated necessitative moods from the earliest written manuscripts of Turkish to the first case that the necessitative mood was identified. First of all, structures that are used in necessitative mood in Old Uighur Turkish, Karakhanid Turkish, Khorezmian Turkish, Kypchak Turkish, Chagatai Turkish and Old Anatolian Turkish were detected. Later, these structures were explained through the samples compiled from texts of old Turkish manuscripts. Also, necessitative moods used in each language were compared with other languages in that whether there were any similarities or differences. Thus, before it gained an identity, the process of necessitative mood in old written languages were clarified.

Anahtar Kelime:

Konular: Folklor Tarih Kültürel Çalışmalar Edebiyat

Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık

Akkuş, M. (1995). Kitab-ı gunya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I, metin. İstanbul.
Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hacib-Kutadgu bilig II, tercüme” Ankara.
Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
Arıkan, İ. (2006). Ermeni harfleriyle yazılmış Kıpçakça zebur (metin-dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Gaziantep.
Asmussen, J. P. (1965). “X ͮastvanif studies in manichaeism” Copenhagen: ATD, VII, s. 167-292.
Ata A. (1997a). Kısasü’l enbiyâ I (giriş-metin-inceleme), Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-yınları.
ATA A. (1997b). Kısasü’l enbiyâ II (dizin-sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bulak, Ş. (2011). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde şart kipi”Selçuk Üniversitesi Tür-kiyat Araştırmaları Dergisi, 30, s.71-98.
Bulak, Ş. (2017a). Karşılaştırmalı tarihî Türk yazı dilleri grameri –fiil çekimi-, İstanbul: Kesit Yayınları.
Bulak, Ş. (2017b). Tarihî Türk yazı dillerinde şimdiki zaman, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, s.223-258.
Bulak, Ş. (2017c). Tarihî Türk yazı dillerinde fiil çekiminde kişi unsuru, Sosyal Bilimler Dergisi, 4(13), s. 243-271.
Chirli, N. (2003). Ermeni Kıpçakça dualar kitabı-alġış bitigi, Haarlem: SOTA Yayınları.
Çağatay, S. (1963). Türk lehçeleri örnekleri, VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar yazı dili, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Dilçin, C. (1991). Hoca Mes’ud, süheyl ü nevbahar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Ya-yını
Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-ferâdis I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (Yayımla- yanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar).
Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı, İstanbul: (Çev. Günay Karaağaç), Kesit Yayın-ları.
Eraslan, K. (1996). Ali Şîr Nevâyî, nesâyimü’l- maḥabbe min şemâyimi’l-fütüvve, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu bilig grameri -fiil-, Ankara: Akçağ Yayınları.
Ergin, M. (1958). Dede korkut kitabı I, İstanbul.
Ergin, M. (1963). Dede korkut kitabı II, İstanbul.
Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
Ergin, M. (2009). Dede korkut kitabı 2 (indeks-gramer), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-ları.
Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-kültesi Yayınları.
Ertaylan, İ. H. (1960). Lütfî divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ya-yınları, No. 863.
Gabain, A. Von (1938a) Biriefe der uigrischen hüen-tsang-bio-graphie, SBAW, Phil.-hist. Kl., 29, s. 371-415.
Gabain, A. Von (2007). Eski Türkçenin grameri, Ankara: (Çev. Mehmet Akalın) Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. Baskı.
Gülsevin, G. (1983). Kırk vezir hikâyeleri, Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili Bölümü Bitirme Tezi.
Gülsevin, G. (1989). Ahmed-i Dâ'î, miftâhu'l-cenne (metin-dil özellikleri dizin), Yayımlan-mamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-ları.
Gülsevin, G., Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri, İstanbul: Kesit Yayınları.
Güvenç, L. (2013). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde -mAlI ekinin kullanılışı-na dair. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literatu-re and History of Turkish or Turkic, 8(9), s. 1613-1623.
Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü, (Çev.: Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ilmınskı, N. (1857). Baber-nameh, Kazan.
İsen, M., Kurnaz, C. (1990). Şeyhi divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-yınları.
Türk Dil Kurumu (2006) Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -fiil- basit çekim, An-kara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kasapoğlu, Ç.H. (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, 10, s.17-81.
Kaya, Ö. (1996). Alî Şîr Nevâyî, fevâidü’l-kiber, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kocaman, A. (1981). Türkçede kip olgusu üzerine görüşler. TDAY Belleten, s. 81-85.
Koraş, H. (2006). Günümüz Türk lehçelerinde gereklilik. Sosyal Bilimler Enstitüsü Der- gisi, 20, s.131-141.
Koraş, H. (2005). Türkiye Türkçesinde gereklilik, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜ-BAR), 17, s. 135-154.
Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mansuroğlu, M. (1953). Türkçede -gU ekinin fonksiyonları. Türkiyat Mecmuası, X, s. 347-350.
Müller, F.W.K., A. von Gabain (1946). Uigurica IV-B, C, D, Uygurca üç hikâye, (Çev.: S. Himran), İstanbul.
Müller, W.K. (Herausgegeben von A. von GABAİN) (1931). Uigurica IV, SBAW, Phil.-hist. Kl., 24, s. 675-727.
Nevâ’î külliyât, El yazması, Topkapı Sarayı Kütp., Revan 808. I Levend, s. 130-142; Karatay, s. 105-106, No. 2298.
Orkun, H. N. (1940). Prens klayanamkara ve papamkara hikâyesinin Uygurcası, İstanbul.
Özdemir, E. (1968). Türkçede fiillerin çekimlenişine toplu bir bakış. TDAY Belleten - 1967, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Özmen, M. (2010). Gerek, gerekmek ve gereklilik çekimleri üzerine. Türk Dili Üzerine Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları.
Özmen, M. (2017). Ahmed-i Dâî divan, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Rachmatı, R. (1936). Türkische turfan-texte VII, mit sino-logischen Anmerkungen von Dr. W. Eberhard. ABAW, 12, s. 1-124+Xv Tafel.
Radloff, W. (1911). Kuanşi-im pusar, Petersburg: Eine Türkische Übersetzung des 25. Kapitels der chinesischen Ausgabe des Saddharmapundârika, Bibliotheka Bud-dica, 14.
Radloff, W., Malov, S.E. (1913). Suvarnaprabhâsa, (uig. Redaktion), Petersburg: Bibli-othec a Buddhica 17, 27.
Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, bâburname, İstanbul: Marmara Üni-versitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Şerefe’d’dîn ‘Alî Yezd’nin zafername adlı eserinin Çağatayca tercümesi, El yazması, Nu-ruosmaniye Kütphanesi No. 3268.
TDK (2009). Tarama sözlüğü VII ekler. (3. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (1971b). Uygurca metinler I, kuanşi im pusar (ses işiten ilah) vap ḥua ki atlıġ nom çeçeki sudur (saddharmapundârika-sûtra), Erzurum.
Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe, Türk dünyası el kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
Tekin, T. (2010). Orhun yazıtları. (4. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
Toparlı R., Argunşah, M. (1987). Mu’înü’l-mürîd, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toparlı, R. (1993). Ed-dürretü'l-mudiyye fi'l-lügati't-Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-yınları.
Uğurlu, M. (1987). Münyetü'l-guzât, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Üstünova, K. (2004). Dilek kiplerinde zaman kavramı. Türk Dili, 635 (LXXXVIII), Türk Dil Kurumu Yayınları, s.678-686.
Yamada, N. (1972) Uigur documents of slaves and adopted sons. Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University, XVI, s. 164-268+12.
Yüksel, S. (1965) Mehmed, ışk-nâme, Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Zieme P., Kara, G. (1978) Ein uigurisches totenbuch, Naropas Lehre in uigurischer Über-setzung, Budapest.

APA	BULAK Ş (2017). TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. , 337 - 355.
Chicago	BULAK ŞAHAP TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. (2017): 337 - 355.
MLA	BULAK ŞAHAP TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. , 2017, ss.337 - 355.
AMA	BULAK Ş TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. . 2017; 337 - 355.
Vancouver	BULAK Ş TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. . 2017; 337 - 355.
IEEE	BULAK Ş "TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ." , ss.337 - 355, 2017.
ISNAD	BULAK, ŞAHAP. "TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ". (2017), 337-355.

APA	BULAK Ş (2017). TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. EKEV AKADEMİ DERGİSİ, 0(72), 337 - 355.
Chicago	BULAK ŞAHAP TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. EKEV AKADEMİ DERGİSİ 0, no.72 (2017): 337 - 355.
MLA	BULAK ŞAHAP TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. EKEV AKADEMİ DERGİSİ, vol.0, no.72, 2017, ss.337 - 355.
AMA	BULAK Ş TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. EKEV AKADEMİ DERGİSİ. 2017; 0(72): 337 - 355.
Vancouver	BULAK Ş TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ. EKEV AKADEMİ DERGİSİ. 2017; 0(72): 337 - 355.
IEEE	BULAK Ş "TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ." EKEV AKADEMİ DERGİSİ, 0, ss.337 - 355, 2017.
ISNAD	BULAK, ŞAHAP. "TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ". EKEV AKADEMİ DERGİSİ 72 (2017), 337-355.