Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri

EKER, ÜMİT

Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri

Ümit EKER (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi)

İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi

6 0

Yıl: 2019 Cilt: 8 Sayı: 3 Sayfa Aralığı: 1666 - 1687 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 20-04-2020

Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri

Öz:

Çağatay Türkçesinde genel olarak hareket ismi veya geçici sıfat yapma görevindekullanılan “-GAn” eki, müstakil kullanımının yanında son dönem ÇağatayTürkçesinde zaman zaman “-AdUrGAn” şeklinde de görülebilmektedir. Yapı buşekliyle eklendiği fiilde geniş / şimdiki zamanda fiilin bir müddet sürdüğünü ortayakoyar. Ekin genişleyerek “-AdUrGAn” şeklini almasında “-GAn” ekindeki işlevçeşitlenmeleri nedeniyle geniş zaman anlamının zayıflamasının önemli etkisi vardır.Yapıda, geniş / şimdiki zamanda fiilin bir müddet devam ettiği veya hâlen devametmekte olduğu anlamını ortaya koymak için “-GAn” ekinin önüne “-AdUr” yapısıgetirilmiş ve süreç içinde bu üç unsur kalıplaşmıştır. İlk kez klasik öncesi,yoğunluklu olarak da klasik sonrası devir Çağatay Türkçesi döneminde kullanılanyapı, yalnız başına ve geniş zamana bağlı bir hareket gösteren geçici bir isim olarakkullanılabildiği gibi iyelik, çokluk ve isim çekimi eklerini de alabilmekte, yüklemolarak da kullanılabilmektedir. “-AdUrGAn” yapısının yerini Çağatay Türkçesininardılı Özbek Türkçesinde “-(ä)yåtgän” ve “-(ä)digän” / “-(y)digän” / “-(ä)dirgän”biçimleri almıştır.

Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Din Bilimi İşletme Kamu Yönetimi Felsefe İktisat Uluslararası İlişkiler

Nature and Functions of the Structure of “-AdUrGAn” in the Recent Chagatai Turkish

Öz:

“-GAn” suffix which is generally used for making temporary adjectives or action nouns in Chagatai Turkish can occasionally be seen as “-AdUrGAn” in the recent Chagatai Turkish besides its distinct use. The structure reveals that the verb continues in the way it is suffixed in the verb for some time in the present / present continuous tense. Weakening of the meaning of the present tense seriously affects shaping the suffix as “-AdUrGAn” by widening, due to functional diversifications in the “-GAn” suffix. “-AdUr” structure is added before the “-GAn” suffix to show that the verb had continued or continues in the present / present continuous tense for some time and these three factors have become stereotyped within the process. The structure that was firstly used in the preclassical Chagatai Turkish period and intensely in the postclassical Chagatai Turkish period can be used either as a temporary noun showing an action alone and based on the present time or a predicate taking possessive, plural and inflexional suffixes. The structure of “- AdUrGAn” has been replaced by the forms of “-(ä)yåtgän” and “-(ä)digän” / “- (y)digän” / “-(ä)dirgän” in the Uzbek Turkish, which is a successor of the Chagatai Turkish.

Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Din Bilimi İşletme Kamu Yönetimi Felsefe İktisat Uluslararası İlişkiler

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Abdurahmanov, G., Şukurov, Ş. (1973). Özbek Tilining Tarihiy Grammatikası. Taşkent: Okutuvçi Neşriyatı.
Abdurahmanov, G., Mahmudov, K. (2008). Özbek Tilining Tarihiy Grammatikası Fonetika, Morfologiya ve Sintaksis. Taşkent: Özbekistan Feylesufları Milliy Cemiyeti Neşriyatı.
Abdurahmanov, H., Rafiev, A., Şadmankulova, D. (1992). Özbek Tilining Ameliy Grammatikası. Taşkent: Okutuvçi Neşriyatı.
Abduresulov, Y. (2009). Türkiy Tillerning Kıyasiy-Tarihiy Grammatikası. Taşkent: Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası Fen Neşriyatı.
Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Bayraktar, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiiller. İstanbul: Umuttepe Yayınları.
Eckmann, J. (1988). “Çağataycada İsim-Fiiller”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1962. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 51-60.
Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Elmalı, M. (2014). “Kutadgu Bilig’de Dil Olgusu ve Dilsel Belirlemecilik”. Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume: 9/9. s. 505-518.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
Gabain, A. V. (1995). Eski Türkçenin Grameri (Çev: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülsevin, G., Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kasapoğlu Çengel, H. (2007). “Kırgız Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 481-542.
Kaşgarlı, S. M. (1992). Modern Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Orkun Yayınları.
Kononov, A. N. (1980). Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
Korkmaz, Z. (2000). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Polat, K. (2011). Hazırkı Zaman Uygur Tili Grammatikisi. Pekin: Milletler Neşriyatı.
Schinkewitz, P. J. (1947). “Rabguzî Sentaksı”. Türk Dili Belleten (Seri 3, Sayı 8- 9). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 3-123.
Sertkaya, O. F. (2017). “Osmanlı Şairlerinin Çağatay Türkçesiyle Yazdıkları Şiirlerde Kullandıkları Dil Üzerine”. SUTAD. Bahar 2017. Sayı: 41. s. 107-118.
Şaabdurahmanov, Ş., Hacıyev, A. P. (1975). Özbek Tili Grammatikası I Cilt, Morfologiya. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyatı.
Şukurov, Ş. (1976). Özbek Tilide Fe’l Zamanları Terakkıyatı. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyatı.
Taciyev, Y., Nazarova, N., Taciyeva, G. (2012). Özbek Tilidegi Ergeş Morfemalerning Semantik-Stilistik Hususiyetleri. Taşkent: Özbekistan Respublikası Aliy ve Orta Mahsus Ta’lim Vezirliği Yayınları.
Tamir, F. (2007). “Kazak Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 429-480.
Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi Yayınları.
Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Yayınları.
Turgunbayev, C. (2004). Kırgız Türkçesinde Sıfat-Fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yüce, N. (1973). Gerundien im Türkischen. Eine morphologische und Syntaktische Untersuchung. (Inaugural-Dissertation). Mainz. s. XV + 88.

APA	EKER Ü (2019). Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. , 1666 - 1687.
Chicago	EKER ÜMİT Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. (2019): 1666 - 1687.
MLA	EKER ÜMİT Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. , 2019, ss.1666 - 1687.
AMA	EKER Ü Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. . 2019; 1666 - 1687.
Vancouver	EKER Ü Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. . 2019; 1666 - 1687.
IEEE	EKER Ü "Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri." , ss.1666 - 1687, 2019.
ISNAD	EKER, ÜMİT. "Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri". (2019), 1666-1687.

APA	EKER Ü (2019). Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8(3), 1666 - 1687.
Chicago	EKER ÜMİT Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 8, no.3 (2019): 1666 - 1687.
MLA	EKER ÜMİT Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, vol.8, no.3, 2019, ss.1666 - 1687.
AMA	EKER Ü Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 2019; 8(3): 1666 - 1687.
Vancouver	EKER Ü Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 2019; 8(3): 1666 - 1687.
IEEE	EKER Ü "Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri." İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8, ss.1666 - 1687, 2019.
ISNAD	EKER, ÜMİT. "Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 8/3 (2019), 1666-1687.