H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS
Yıl: 2019 Cilt: 38 Sayı: 66 Sayfa Aralığı: 300 - 325 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 16-06-2020
H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS
Öz: Bitlis, Dicle Nehri’nin kollarından birini oluşturan Bitlis Çayı’nın güneydoğuToroslar arasında açtığı dar ve derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1450 metreyükseklikte kurulmuştur. Sahip olduğu coğrafi konum nedeniyle bulunduğu dağlık veengebeli alanda, El-Cezire düzlüklerini Doğu Anadolu’nun merkezi platolarına,oradan İran ve Kafkasya’ya bağlayan yol üzerinde bulunması nedeniyle, çok eskidönemlerden itibaren, insanların zorunlu olarak geçmek zorunda kaldıkları birgüzergâh olmuştur. Bu nedenle kent, tarihsel süreçte Urartular, Asurlular, Medler,Persler, Romalılar, Bizanslılar, Selçuklular, Eyyubiler, Ermeni Krallıkları ile bazıKürt Beyliklerinin ve Osmanlıların hâkimiyet tesis etmek istedikleri bir yer olmuştur.Kent ayrıca doğu ve güneydoğu Anadolu’ya gelen Tavernier, Kinneir, Ainsworth,Brant, Taylor, Müller Simonis, Hyvernat, Nolde gibi kimi batılı seyyah vearaştırmacıların da ilgisini çekmiştir. Bu seyyah ve araştırmacılarından birisi deİngiliz seyyah ve araştırmacı olan H. F. B. Lynch’tir. Bu çalışma, İngiliz asıllıLynch’in 1893 ve 1898 yıllarında yaptığı iki geziye dair kayıt altına aldığı ve ilkolarak 1901 yılında “Armenia Travels and Studies” adıyla Londra’da yayınlanangezi notlarına dayanmaktadır. Çalışmanın amacı, Lynch’in gezi notlarından yolaçıkarak, kentin tarihi coğrafyası, fiziki yapısı ve sosyal dokusu hakkında verdiğibilgileri değerlendirerek Bitlis’in tarihi geçmişinin aydınlatılmasına yönelik bazıkatkılar sağlamaktır.
Anahtar Kelime: BITLIS IN H. F. B. LYNCH AT THE END OF 19TH CENTURY
Öz: Bitlis situated on a deep and narrow valley which the Bitlis brook, one of the branches of Tigris, opened among the south-eastern of the Taurus on the height of 1400-150 metres above the sea level. Due to its its geographic position in the mountanious and rugged area, since it lies on the route which links the plains of the El – Cezire to the central plateaus of Eastern Anatolia and from there to Iran and Caucasia, it has become an obligatory route for the people to pass since the ancient ancient times. Therefore, through the course of history it has been a place where Urartians, Meds, Persians, Romans, Byzantines, Seljuks, Eyyubis, Armenian Kingdoms, some chiefdom of the Kurds and the Ottomans had desired to establish domination. The town also drew the attention of some western travellers and researchers such as Tavernier, Kinneir, Ainsworth, Brant, Taylor, Müller Simonis, Hyvernat, Nolde. One of those is English geographer H. F. B. Lynch. This study is based on his travelogues taht he had recorded during his two travels made in the years of 1893 and 1898 which was first published under the title of “Armenia Travels and Studies” in London in 1901. The purpose of the study is to del with dand evaluate the historical geography, the physical and social structure of the town using the travelogues of Lynch and thus to make some contributions to enlighten the historical background of Bitlis.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık
- Ainsworth, W. Francis, Travels and Researches in Asia Minor, Mosopotamia, Chaldea and Armenia, Vol. II, John W. Parker, London 1842.
- Alan, Gülbadi, “Amerikan Board ve Bitlis’teki Çalışmaları(Amerikan Board Belgeleri Işığında)”, Uluslararası Bitlis Tarihi ve İdris-i Bitlisî Sempozyumu (11- 13 Ekim 2018), Yayınlanmamış Bildiri Metni, s.1-29.
- Alan, Gülbadi Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Misyoner Okulları, TTK Yayınları, Ankara 2015.
- Alkan, Adnan, “Bitlis Şehrinde Taş Ustalığı ve Geleneksel Kent Mimarisine Etkisi”, Turkish Studies, Volume 10/6, 2015, s. 57-82.
- Arınç Kenan, “Geçmişteki Önemi Azalmış Kent Yerleşmelerine Bir Örnek: Bitlis”, Atatürk Üniversitesi, Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı:1, 1995, ss.67-95.
- Arınç Kenan, “Bitlis’te Nüfus Hareketleri”, Türk Araştırmaları Dergisi, Cilt: 33, Sayı:12, 1997, ss. 49-78.
- Arınç Kenan, “Ulaşım Coğrafyası Bakımından Bir İnceleme; Rahva Düzlüğü ve Çevresi”, Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt:6, Sayı: 3, 2000, ss.25-46.
- Behar, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), C. 2, Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü, Ankara 2002.
- Belli, Oktay, Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1977.
- Belli, Oktay, “Bitlis’in En Eski Tarihi ve Görkemli Anıtı: Deliklitaş Kaya Tüneli “,VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu( 04-07 Ekim 2011), Bursa 2013, ss. 7-16.
- Bird, Isabella L., Journeys in Persia and Kurdistan, Cilt:2, New York & London 1891.
- Brant, James, “Notes of a Journey Through a Part of Kurdistan, in the Summer of 1838”, JRGS, London 1840.
- Cuinet, Vital, La Turquie d'Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure, Cilt: 2, Paris. 1891.
- Darkot, Besim, “Bitlis”, İ.A., Cilt:II, M.E.B, İstanbul 1993, s.657-661.
- Demirtaş Mehmet, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis Vilayetinde Nüfus”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: IX, Sayı:1, 2007, ss.132-149.
- Memiş Ekrem, Eskiçağ Türkiye Tarihi, Selçuk Üniv. Yay. No: 67, Eğitim Fak. Yay. No: 13, Konya 1989.
- Ertaş, Kasım, “19. Yüzyılda Bitlis’te Ermeniler ve Toplumsal Hayattaki Konumları”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:16, Sayı:60, 2017, s.217-233.
- Ertaş, Kasım, “1915’ten Önce Bitlis Vilayetinde Ermeniler ve Vilayetin İdari Hayatındaki Konumları”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:VIII, Sayı:16, 2017, s. 78-99.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt III, (sad.) Tevfik Temelkuran, Necati Aktaş, Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul1982.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bitlis ve Halkı, (çev.) H. Işık, Alan Yayıncılık, İstanbul 1989.
- Evliya Çelebi (Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi), 1.-6. Kitaplar, (haz.) Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, YKY, İstanbul 2011,
- Hovannisian, Richard G. (ed.), Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, (çev.) Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul 2016.
- Karpat, Kemal H. , Osmanlı Nüfusu (1830-1914), (çev.) Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2003.
- Kılıç, Davut, “ Rus General Mayewski’nin Raporuna Göre Van-Bitlis Vilayetlerinde Ermenilerin Sosyal-Dini Yapısı ve Ermeni Meselesinin Gelişimi”, Turkish Studies, Volume 9/1, 2014, s.259-269.
- Kinneir John Macdonald, Journey through Asia Minor, Armenia, Koordistan in the Years of 1813-1814, John Murray, London 1818.
- Lynch, H. F. B., Armenia, Travels and Studies, Vol.II, Khayats, Beirut 1965.
- Mayewski, Rus General Mayewski’nin Doğu Anadolu Raporu: Van ve Bitlis Vilayetleri Askerî İstatistiki. (çev.) Mehmed Sadık, (haz.) Hamit Pehlivanlı, Van Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Van 1997.
- Oğuz, Gülin Payaslı ve Behiye Aksuluz, “Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler”, Megaron, Cilt11, Sayı1, 2016, s. 63-77.
- Selvi, Haluk, “Amerikalı Misyoner George P. Knapp ve Bitlis’te Ermeni Olayları.” içinde Ermeni Ayaklanmaları Sempozyumu (1894-1909), s.199-220,TTK, Ankara 2014.
- Serdar, Mehmet Törehan, Mazideki Bitlis, Bitlis Valiliği Kültür Yayınları, Bitlis 2017.
- Shiel, J., “Journey from Tebriz Through Kurdistan”, JRGS, London 1838.
- Southgate, Horatio, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Vol. I. New York 1840.
- Sümer, Faruk, Selçuklu Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, TTK, Ankara 1990.
- Şemseddin Sami, “Bitlis”, Kamûsü’l A’lâm, Cilt: 2, İstanbul 1306.
- Topaktaş, Hacer, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u betimlemek: Hennry Finnes Bloss Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s.582-595.
- Tuncel, Metin, “Bitlis”, D.İ.A., Cilt:6, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s.225- 228.
- Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Beylikleri, 3. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993, s. 111-116.
- Uluçam, Abdüsselam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis, Kültür Bakanlığı Yayınları Sanat Eserleri Dizisi/288, Ankara 2000.
- Urfalı Mateos, Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162), (çev.) Hrand D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurer- M. Halil Yınanç, TTK, Ankara 1987.
- Yapıştıran, Cihan, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
- Yinanç, M. Halil, “Bitlis”, İ.A., Cilt:II, M.E.B, İstanbul 1993, s. 661-664.
| APA | KUŞ A (2019). H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. , 300 - 325. |
| Chicago | KUŞ Ayşegül H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. (2019): 300 - 325. |
| MLA | KUŞ Ayşegül H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. , 2019, ss.300 - 325. |
| AMA | KUŞ A H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. . 2019; 300 - 325. |
| Vancouver | KUŞ A H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. . 2019; 300 - 325. |
| IEEE | KUŞ A "H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS." , ss.300 - 325, 2019. |
| ISNAD | KUŞ, Ayşegül. "H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS". (2019), 300-325. |
| APA | KUŞ A (2019). H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. Tarih Araştırmaları Dergisi, 38(66), 300 - 325. |
| Chicago | KUŞ Ayşegül H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. Tarih Araştırmaları Dergisi 38, no.66 (2019): 300 - 325. |
| MLA | KUŞ Ayşegül H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. Tarih Araştırmaları Dergisi, vol.38, no.66, 2019, ss.300 - 325. |
| AMA | KUŞ A H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. Tarih Araştırmaları Dergisi. 2019; 38(66): 300 - 325. |
| Vancouver | KUŞ A H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS. Tarih Araştırmaları Dergisi. 2019; 38(66): 300 - 325. |
| IEEE | KUŞ A "H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS." Tarih Araştırmaları Dergisi, 38, ss.300 - 325, 2019. |
| ISNAD | KUŞ, Ayşegül. "H.F.B. LYNCH’TE 19. YÜZYILIN SONUNDA BİTLİS". Tarih Araştırmaları Dergisi 38/66 (2019), 300-325. |
