İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı

AYKIT, Asiye; AKTAŞ, Gülistan

İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı

Gülistan Kızıleniş, (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Felsefesi Anabilim Dalı, Sivas, Türkiye)

Asiye Aykıt (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Felsefesi Anabilim Dalı, Sivas, Türkiye)

Eskiyeni

99 12

Yıl: 2020 Cilt: 0 Sayı: 41 Sayfa Aralığı: 515 - 540 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 18-01-2021

İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı

Öz:

İhvân-ı Safâ 4/10. yüzyılda Basra’da ortaya çıkmış bir felsefe cemiyetidir. Bu cemiyet faaliyetlerini gizli toplantı ve sohbetler şeklinde yürütmektedir. Yazar veya yazarları gizli tutulmuş olan52 adet risâleden oluşan Resâil-u İhvân es-Safâ onlara aittir. Bu risâlelerin öz ve özeti niteliğindeolan Risâletü’l-câmia isimli eserin de onlara ait olduğu düşünülmektedir. Bu cemiyet Şiî olmaklabirlikte risâleleri Şiî İsmâilî grupların el kitabı haline gelmiştir. İhvân-ı Safâ Risâleler’i ansiklopedik bir muhtevaya sahiptir. Risâleler’de matematikten metafiziğe, coğrafyadan astrolojiye kadarbirçok ilim dalına dair bilgiler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar tarafından Risâleler’de hâkimtemanın ahlâk olduğu söylenmektedir. İhvân-ı Safâ, Risâleler’inin misyonunu dini ve ahlâkîalanda bir arınma şeklinde ifade etmekte olup, bunun yolunun felsefe olduğuna inanmaktadırlar. Risâleler’in siyasi propaganda amaçlı olduğuna dair çeşitli spekülasyonlar da bulunmaktadır.Ancak çalışmamızı ilgilendiren yönüyle Risâleler, ahlâk felsefesi alanında zengin bir içeriğe sahip ilmi eserlerdir. İhvân-ı Safâ’nın ahlâk felsefesinde mizâç teorisinin de önemli bir yeri olduğugörülmektedir. Bu çalışmanın konusu İhvân-ı Safâ Risâleleri’nde mizâç teorisi çerçevesinde huyların değişim imkânıdır.Mizâç sözlükte karışım manasına gelmekte olup, kavram olarak insanın fiziksel yapısını oluşturan ahlât-ı erbaanın karışım oranını ifade etmektedir. İnsan bedeninin temel yapı taşlarıolan beden sıvılarına (kan, balgam, kara safra ve sarı safra) ahlât-ı erbaa denmektedir. İhvânı Safâ’ya göre bu beden sıvılarının her biri vücutta eşit miktarda bulunmalıdır. Bu sıvılarınmiktarları arasındaki farklılık veya dengesizlik ise fiziksel sağlık durumunu etkilemektedir.Mizâç, fiziksel sağlığa etkisi yönüyle bir tıp teorisidir. Hipokrat, Galen ve İbn Sînâ’nın tıp anlayışında merkezi bir yere sahiptir. Mizâcı bir ahlâk teorisi olarak değerlendiren ilk isim iseGalen’dir. Galen, bedenin mizâcının insanın ahlâk ve tabiatına da tesir ettiğini söylemiştir.İnsanın fiziksel yapısı ile ruhsal yapısı arasındaki bu ilişkiyi ise nefis ve kuvveleri üzerindenaçıklamıştır.Mizâç teorisi, insanın fizik ve metafizik yönleri arasındaki irtibatı ifade etmektedir. Bu irtibatyönüyle mizâcın nefis ve kuvveleri ile ilişkisi önemlidir. İhvân-ı Safâ’ya göre bitkisel ve hayvanî kuvvenin bedenin mizâcı ile doğrudan ilişkisi vardır. Nâtık kuvve ile bedenin mizâcıarasında ise dolaylı bir ilişki mevcuttur. Bedenin mizâcı ve nefsin kuvveleri arasındaki builişki karşılıklı ve süreklidir. Bu bakımdan bedenin mizâç dengesindeki bir değişim nefsinkuvvelerinin fiillerini de etkilemektedir. Nefsin fiilleri ise insanın ahlâk ve tabiatını oluşturmaktadır. Nefsin, fiillerinde dengeli olması erdem; bunun aksi ise erdemsizlik olarak isimlendirilmektedir. İnsanın fiillerinin erdemli olması nefsin kuvvelerinin itidaline bağlı olduğuiçin nefis ile ilişki içerisinde olan mizâcın itidali de bu noktada önem arz etmektedir. Mizâçile nefis ve kuvveleri arasındaki ilişki bu çalışmada ele alınan önemli bir konudur.İhvân-ı Safâ’nın ahlâk felsefesinde huylar iki kısımda ele alınmaktadır. Bunlar: Tabiî vekazanılmış huylardır. Tabiî huylar insanın doğuştan sahip olduğu huylar ile çocukluktatabiatına yerleşen huylardır. Kazanılmış huylar ise sonradan edinilen huylardır. Risâleler’de tabiî huyların bedenin mizâcı, iklimsel ve coğrafi yapı, astrolojik durumların tesirlerive eğitim ile sosyal çevreye göre şekillendiğinden bahsedilmektedir. Mizâç, en temeldeinsan tabiatının şekillenmesinde rol oynadığı için tabiî huylar üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Bu çerçevede insanlar temelde dört tip tabiata sahiptir. Bunlar kuru, yaş,soğuk ve sıcak tabiatlardır. Bunlar Risâleler’de tabiat kavramı ile ifade edilmekle birlikteaynı zamanda mizâç tiplerini de ifade etmektedir. Mizâcın sürekli değişen dengesi ve nefsin kuvveleri ile olan ilişkisi sebebiyle yeni huyların kazanımında etkisi bulunmaktadır. Bu bakımdan mizâcın kazanılmış huylara dolaylı bir etkisi bulunmaktadır. Dolayısıyla mizâçhem tabiî huyları şekillendirmekte hem de bu huyların değişiminde etkili olmaktadır. Bubağlamda mizâcın huyların değişimi noktasındaki rolü önem kazanmaktadır. Mizâç tabiîhuyların değişimi ve yeni huyların kazanımı noktasınca bazen bir engel olarak görülmüş,değişmez yerleşik bir yapı olarak tanımlanmıştır. Ancak İhvân-ı Safâ’ya göre mizâç bu noktada bir engel teşkil etmekten öte bu değişimi mümkün kılan bir unsurdur. Bu çalışmadatabiî huyların değişiminin imkânı mizâç teorisi çerçevesinde ele alınmaktadır. Makaleninilk kısmında mizâç teorisinden bahsedilirken ikinci kısmında huyların değişiminin imkânımizâç teorisi bağlamında tartışılmaktadır.

Anahtar Kelime:

The Possibility of the Change of Habits within the Framework of Temperament Theory in Ikhwān al-Ṣafā’

Öz:

Ikhwān al-Ṣafā’ is a philosophical community that emerged in Basra in the 4th (H)/10th century. This community conducts its activities in the form of secret meetings and conversations. Rasā’il Ikhwān al-Ṣafā’, which consists of 52 treatises whose author or authors have been kept secret, belong to them. It is thought that Risālat al-jāmi‘a which is the essence and summary of these treatises belongs to them. Although this community is Shiite, its treatises have become the handbooks of Shiite Ismaili groups. Rasā’il Ikhwān al-Ṣafā’ have an encyclopedic content. There is information on many branches of science from mathematics to metaphysics, from geography to astrology in the Rasā’il. It is said that by some researchers the primary theme in Rasā’il is morality. Ikhwān al-Ṣafā’ expresses the mission of Rasā’il as a purification in the religious and moral field and they believe that the way to do this is philosophy. There are also various speculations that the Rasā’il have some kind of political propaganda. However, in the aspect of our study, Rasā’il are scientific works with a rich content in the field of moral philosophy. It is clear that the theory of temperament (mizaj) has an important place in the moral philosophy of Ikhwān al-Ṣafā’. The subject of this study is the possibility of change of natures within the framework of temperament theory in Rasā’il Ikhwān al-Ṣafā’. In the dictionary, temperament (mizaj) means mixture, and as a concept, it expresses the mixing ratio of akhlāṭ arba‘a that constitutes the physical structure of human beings. Body fluids (blood, sputum, black bile and yellow bile), which are the basic building blocks of the human body, are called akhlāṭ arba‘a. According to Ikhwān al-Ṣafā’, each of these body fluids should be present in the body in equal amounts. The difference or imbalance between the amounts of these fluids affects the physical health status. Temperament is a medical theory in terms of its effects on physical health. It has a central place in the medical understanding of Hippocrates, Galen, and Avicenna. Galen was the first to evaluate temperament as a moral theory. Galen said that the temperament of the body also affects the morality and nature of the human being. He explained this relationship between the physical structure of human and his spiritual structure through his nafs (soul) and quwwāt al-nafs (faculties of soul).The theory of temperament expresses the connection between the physical and metaphysical aspects of human beings. Because of this connection, the relationship of temperament with its nafs and quwwāt al-nafs is important. According to Ikhwān al-Ṣafā’, vegetative and animal quwwāt (forces) have a direct relationship with the mood of the temperament body. There is an indirect relationship between the nâtık (reasonable) quwan and the temperament of the body. This relationship between the temperament of the body and quwwāt al-nafs is reciprocal and continuous. In this respect, a change in the temperament balance of the body also affects the actions of the quwwāt al-nafs. The acts of the nafs constitute the morality and nature of the human being. Balance of nafs in its actions is called virtue; opposite of this called vice. Since the virtue of human actions depends on the moderation of quwwāt al-nafs, the moderation of the temperament in relation to the nafs is also important at this point. The relationship between temperament and quwwāt al-nafsis an important issue addressed in this study. In the moral philosophy of Ikhwān al-Ṣafā’, the temperaments are discussed in two parts. These are natural habits and acquired habits. Natural habits are the habits that human beings have from birth and those that settle in their nature in childhood. Acquired habits are habits acquired later. In the Rasā’il, it is mentioned that natural habits are shaped according to the temperament of the body, climatic and geographical structure, the effects of astrological situations, and education and social environment. Since temperament plays a role in shaping human nature, it has a direct effect on natural habits. In this framework, people have four types of nature. These are dry, wet, cold, and hot natures. Although these are expressed with the concept of nature in Rasā’il, they also refer to temperament types. Due to the ever-changing balance of temperament and its relationship with quwwāt al-nafs, it has an effect on the acquisition of new habits. In this respect, temperament has an indirect effect on acquired habits. Therefore, temperament both shapes natural habits and is effective in the change of these habits. In this context, the role of temperament in changing habits becomes important. Temperament was sometimes seen as an obstacle in terms of the change of natural habits and the acquisition of new habits, and it was defined as an unchangeable established structure. However, according to Ikhwān al-Ṣafā’, temperament is a fact

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Aksu, İbrahim. İbn Sînâ Felsefesinde Mizâc Kavramı ve Nefs ile Olan İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Aktaş, Gülistan. İhvân-ı Safâ Felsefesinde Ahlâkî Açıdan ‘Mizâç’ Kavramı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Zeki Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, 2001.
Aykıt, Asiye. “İhvân-ı Safâ’nın Görüşleri Çerçevesinde Mehdîlik Düşüncesinin Felsefî Arka Planı”. Uluslararası Mehdîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşçı vd., Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Matbaası, 2018.
Çetinkaya, Yalçın. “İhvân-ı Safâ’da Müzik Düşüncesi”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni. ed. İsmail Çalışkan. 6/353-390. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
Fârâbî. Kitâbu Ârâu ehli Medîneti’l-Fâzıla. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1985.
Fârâbî. es-Siyâsetü’l-Medeniyye. nşr. Ali Bu Mülhim. Beyrut: Dâr ve Mektebet’il-Hilâl, 1994.
Galen. On The Passions and Errors of the Soul. çev. P.W. Harkins. Ohio:Ohio State University Press, 1963. https://doi.org/10.1097/00000441-196409000-00040
Galen. Kuva’n-Nefsi Tevâbiu’li Mizâci’l-beden. nşr. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Dirâsâti ve Nusûs fi’l- felsefeti ve ulûmi inde’l-Arab, el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’nNeşr, 1981.
İbn Miskeveyh. Tehzîbu’l-ahlâk ve Tathîru’l-a’râk. haz. Abdulalim Salih. Mısır: Matbaatü’t-terakkî, 1317/1899.
İbn Sînâ. el- Kânûn fi’t-tıb. çev. Esin Kâhya. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2017.
İbn Sînâ. Ahvâlu’n-Nefs. çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
İhvân-ı Safâ. “Pratik Sanatlar ve Amaçları Üzerine”. çev. Enver Uysal. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 1/187-201. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
İhvân-ı Safâ. “Ahlâkın Anlamı, Farklı Oluşunun Nedenleri ve Ahlâkî Hastalıkların Çeşitleri. Peygamberlerin Ahlâkına Dair Bazı Nükteler ve Filozofların Ahlâkının Özü Üzerine”. çev. İsmail Çalışkan-Enver Uysal. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 1/201-269. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
İhvân-ı Safâ. “Bilimsel Sanatlar ve Amaçları Üzerine”. çev. Enver Uysal. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. I/173-187. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
İhvân-ı Safâ. “Astronomi-Astroloji”. çev. Elmin Aliyev. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. I/81-111. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
İhvân-ı Safâ. “Musiki”. çev. Ahmet Hakkı Turabi. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 1/ 129-161. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
İhvân-ı Safâ. “Filozofların ‘İnsan Küçük Bir Âlemdir.’ Görüşüne Dair”. çev. Abdullah Kahraman.
İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 2/317-335. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
İhvân-ı Safâ. “Spermin Düştüğü Yere Dair”. çev. İsmail Çalışkan. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 2/289-317. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
İhvân-ı Safâ. “Aşkın Mahiyetine Dair”. çev. Halil İbrahim Şimşek. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 3/217-233. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
İhvân-ı Safâ. “Lezzetlerin Nitelikleri, Hayatın ve Ölümün Hikmeti ile Bunların Mahiyetlerine Dair”. çev. Murat Demirkol & Kamuran Göktaş. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 3/55-81. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
İhvân-ı Safâ. “Mezheplere ve Dinlere Dair”. çev. Metin Özdemir. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 3/327-428. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
İhvân-ı Safâ. “Pisagorculara Göre Varlıkların/Mevcutların Aklî İlkeleri Hakkında”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 3/145-161. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
İhvân-ı Safâ. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 5/85-181. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2016.
İhvân-ı Safâ. Resâil-u İhvân es-Safâ ve Hullân el-Vefâ. thk. Arif Tamir. 5 Cilt. Beyrut-Paris: Menşûrat-ı Avîdât, 1995.
İlhan Kutluer. İslam Felsefesi Tarihinde Ahlâk İlminin Teşekkülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
Nasîruddin Tusî. Ahlâk-ı Nâsırî. çev. Anar Gafarov-Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
Nevşe, Duygu. “Eyüp’te Medfun Bir Hekimbaşının Müzikle Tedavi Risalesi”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu IX Tebliğler. İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi Kültür Yayınları, 2005.
Platon. Timaios. çev. Erol Güney-Lütfi Ay. İstanbul: 2001.
Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
Seyyid Şerif Cürcânî. Kitâbu’t-Ta’rîfât. Lübnan: Mektebeti Lübnân, 1985.
Tehânevî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. 3. Beyrut: Daru Sadır, ts.
Üngör, Ethem Ruhi. “Fârâbî’nin Mûsiki Yönü”. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.

APA	AKTAŞ G, AYKIT A (2020). İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. , 515 - 540.
Chicago	AKTAŞ Gülistan,AYKIT Asiye İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. (2020): 515 - 540.
MLA	AKTAŞ Gülistan,AYKIT Asiye İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. , 2020, ss.515 - 540.
AMA	AKTAŞ G,AYKIT A İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. . 2020; 515 - 540.
Vancouver	AKTAŞ G,AYKIT A İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. . 2020; 515 - 540.
IEEE	AKTAŞ G,AYKIT A "İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı." , ss.515 - 540, 2020.
ISNAD	AKTAŞ, Gülistan - AYKIT, Asiye. "İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı". (2020), 515-540.

APA	AKTAŞ G, AYKIT A (2020). İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. Eskiyeni, 0(41), 515 - 540.
Chicago	AKTAŞ Gülistan,AYKIT Asiye İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. Eskiyeni 0, no.41 (2020): 515 - 540.
MLA	AKTAŞ Gülistan,AYKIT Asiye İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. Eskiyeni, vol.0, no.41, 2020, ss.515 - 540.
AMA	AKTAŞ G,AYKIT A İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. Eskiyeni. 2020; 0(41): 515 - 540.
Vancouver	AKTAŞ G,AYKIT A İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı. Eskiyeni. 2020; 0(41): 515 - 540.
IEEE	AKTAŞ G,AYKIT A "İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı." Eskiyeni, 0, ss.515 - 540, 2020.
ISNAD	AKTAŞ, Gülistan - AYKIT, Asiye. "İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı". Eskiyeni 41 (2020), 515-540.