‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?
Yıl: 2019 Cilt: 0 Sayı: 46 Sayfa Aralığı: 163 - 175 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 13-04-2021
‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?
Öz: Bu makalede Sanskritçe kökenli şaman sözcüğünün EskiTürkçe metinlerde neden geçmediği sorusuna cevap aranacaktır. Bizi yukarıdaki sorunun cevabıyla ilgilenmeye sevk edentemel etken sözcüğün dişili konumundaki şamnanç’a Eski Uygurca metinlerde “rahibe” karşılığında rastlanmasıdır. Görebildiğimiz kadarıyla burada kam sözcüğünün Eski Türkçedekikullanım yaygınlığından kaynaklı bir çekince söz konusudur.Türkçe kam’ı karşılamak için başta Soğudlar olmak üzerekomşu toplulukların şaman’ı tercih etmeleri, Uygur döneminde Budist inanışa yönelmiş Türklerin şaman sözüne uzakdurmalarına yol açmıştır. Çalışmamızda eski Türklerin din telakkilerinin dillerine tesirleri, şaman sözcüğü etrafında değerlendirilecektir. Bu doğrultuda eski Türk inanışına dair ortayakonulan yaklaşımların dillik açıdan tutarsızlıkları ilgililerindikkatine sunulacaktır. Konu üzerine öne sürülen görüşler tartışılarak tarihî Türkçe metinleri okuma ve yorumlamadan kaynaklı hataların giderilmesi gereği vurgulanacaktır. Türkçeninönceki dönemlerinde görülmeyen şaman sözünün Çağdaş TürkLehçelerine giriş serüveni aydınlatılmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelime: Why the Word ‘Shaman’ is Absent in Old Turkish, how did it Enter into Modern Turkish?
Öz: In this article, the answer to the question of why the Sanskrit origin word shaman does not appear in Old Turkish texts will be sought. The main factor that led us to deal with the answer to the question is that the word şamnanç, feminine of shaman in the meaning of “priestess” is found in the Old Uighur texts. As far as we can see, there is a drawback because of the extensive usage of the word kam in Old Turkish. The preference of the word shaman in the meaning of Turkish “kam” by neighboring communities, especially Sogdis led the Turkish people who adopt to Buddhism during the Uyghur period to stay away from the word shaman. In this study, the influence of religious considerations of Old Turkish people to their language will be evaluated around the word shaman. In this respect, linguistic inconsistencies of approaches to Old Turkish belief will be brought to the attention of those concerned. The opinions put forward on this topic will be discussed and it will be emphasized that the faults arising from reading and commenting historical Turkish texts should be corrected. The transfer process of the word shaman which was not seen in the previous periods of Turkish into the Modern Turkish Dialects will be tried to be clarified.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- BAYAT, Fuzuli (2006), Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken Yay., İstanbul.
- BENVENISTE, E. (1929), ‘‘Essai de Grammaire Sogdienne, Deuxième Partie, Morphologie, Syntaxe et Glossaire’’, Librairie orientaliste Paul Geuthner, Paris, Frs. 75.
- CLAUSON, Gerard (1997), “Erken Türkçede Yabancı Unsurlar”, Çev. Ceval Kaya, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 8, s. 109-118.
- DOERFER, Gerhard (1967), “Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III”, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden.
- EKER, Süer (2009), “Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine I”, International Journal of Central Asian Studies, S. 13, s. 233-283.
- EKER, Süer (2010), “Orhon Yazıtları: İran Dilleri ile İlk Temaslar ve Benzer Birkaç Öğe Üzerine”, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı I. Cilt, s. 321- 333.
- ELIADE, Mircea (2006), Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, İmge Kit., Ankara.
- GENG, Shimin (2008), Study on the Uighur Maitrisimit (Hami Version), Minzu University of China Press, Beijing.
- GERSHEVITCH, Ilya (1961), A Grammar of Manichean Sogdian, Blackwell, Oksford.
- GHARIB, P. (2004), Sogdian Dictionary, Fahrangan Publications, Tahran.
- JOHANSON, Lars; Christiane BULUT (2006), “Historical, Cultural and Linguistic Aspects of Turkic-Iranian Contiguity”, Turkic-Iranian contact areas. Historical and linguistic aspects, Harrassowitz, Wiesbaden s. 1-14.
- KNUPPEL, Michael (2010), “Nochmals zu alttürkisch šaman”, Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte, S. 62, s. 77-80.
- KUDARA, Kögi (2002), “The Buddhist Culture of the Old Uighur Peoples”, Pacific World. Journal of the Institute of Buddhist Studies Third Series Number 4 (Fall 2002), s. 183-195.
- LAUT, Jens Peter (1986), “Der frühe türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler”, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
- LI, Rongxi (1995), A Biography of the Tripitaka Master of the Great Ci’en Monastery of the Great Tang Dynasty, Numata Center for Buddhist Translation and Research, Berkeley-California.
- NÉMETH, Gyula (2002), “Şaman Kelimesinin Kökeni Üzerine”, Çev. Özlem Nemutlu, Türk Dünyası Araştırmaları (Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armağanı), S. 139, Temmuz-Agustos 2002, s. 195-200.
- ÖZERTURAL, Zekine (1996), Maniheist Uygur Metinlerinin Dil Özellikleri ve Söz Varlığı, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü-Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
- PULLEYBLANK, E. G. (1952), “A Sogdian Colony in Inner Mongolia” T’oung Pao, XLI, s. 317-356.
- SERTKAYA, Osman Fikri (2009), “Dîvânü Lügati`t-Türk`te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati`t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler”, Dil Araştırmaları, S. 5, Güz 2009, s. 9-38.
- TANG, Li (2005), A History of Uighur Religious Conversions (5-16 Centuries), Asia Research Institute National University, Singapore.
- TEKİN, Şinasi (1980b), Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische Ubersetzung eines Werkes der Buddhistischen Vaibhasika-Schule, II. Teil: Transliteration, Ubersetzung, Anmerkungen, Akademie der DDR. Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie, Berlin.
- TEZCAN, Semih (1984), “Uygur Alfabesi”, Türk Ansiklopedisi, C. XXXIII, s. 121-126.
- TUGUŞEVA, Liliya Yusufjannovna (1991), Ujgurskaja versija biografii sjuan’-czana, Faragmenty iz leningradskogo rukopisnogo sobranija Instiuta vostovedenija AN SSSR, Nauka, Moskova.
- VAISSIÉRE, Étienne de La (2005), Sogdian Traders: A History, Çev. James Ward, Brill, Leiden- Boston.
- WILKENS, Jens (2007b), Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig II, Brepols, Belgium.
- ZIEME, Peter (2008), “A Note on the Word ‘Shaman in Old Turkic’ ”, Shaman, S. 16: 1-2 (Spring/ Autumn 2008), s. 137-142.
- BT IX: TEKİN, Şinasi (1980a), Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische Ubersetzung eines Werkes der Buddhistischen Vaibhasika-Schule, 1. Teil: Transliteration, Ubersetzung, Anmerkungen, Akademie der DDR. Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie. Berlin.
- BT XXIII: ZIEME, Peter (2005), Magische Texte des uigurischen Akademie der Wissenschaften, Brepols, Belgium.
- BT XXV: WILKENS, Jens (2007a), “Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig I”, Brepols, Belgium.
- Ht V: DIETZ, Silginde; Mehmet ÖLMEZ; Klaus RÖHRBORN (2015), “Die alttürkische Xuanzang-Biographie V / Nach der Handschrift von Paris und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
- HtTug: TUGEŞEVA, Liliya Yusufjannovna (1991), Ujgurskaja versija biografii sjuan’-czana, Faragmenty iz leningradskogo rukopisnogo sobranija Instiuta vostovedenija AN SSSR, Nauka, Moskova.
- SuvKaya: KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, TDK Yay., Ankara.
- TekinKuan: TEKİN, Şinasi (1993), Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh), Vap hua ki atlığ nom çeçeki sudur (Saddharmapundarîka-sûtra), TDK Yay., Ankara.
| APA | ŞEN S (2019). ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. , 163 - 175. |
| Chicago | ŞEN SERKAN ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. (2019): 163 - 175. |
| MLA | ŞEN SERKAN ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. , 2019, ss.163 - 175. |
| AMA | ŞEN S ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. . 2019; 163 - 175. |
| Vancouver | ŞEN S ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. . 2019; 163 - 175. |
| IEEE | ŞEN S "‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?." , ss.163 - 175, 2019. |
| ISNAD | ŞEN, SERKAN. "‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?". (2019), 163-175. |
| APA | ŞEN S (2019). ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. Türklük Bilimi Araştırmaları, 0(46), 163 - 175. |
| Chicago | ŞEN SERKAN ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. Türklük Bilimi Araştırmaları 0, no.46 (2019): 163 - 175. |
| MLA | ŞEN SERKAN ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. Türklük Bilimi Araştırmaları, vol.0, no.46, 2019, ss.163 - 175. |
| AMA | ŞEN S ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. Türklük Bilimi Araştırmaları. 2019; 0(46): 163 - 175. |
| Vancouver | ŞEN S ‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?. Türklük Bilimi Araştırmaları. 2019; 0(46): 163 - 175. |
| IEEE | ŞEN S "‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?." Türklük Bilimi Araştırmaları, 0, ss.163 - 175, 2019. |
| ISNAD | ŞEN, SERKAN. "‘‘ŞAMAN’’ SÖZCÜĞÜ ESKİ TÜRKÇEDE NİÇİN GÖRÜLMEZ, ÇAĞDAŞ TÜRKÇEDE NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?". Türklük Bilimi Araştırmaları 46 (2019), 163-175. |
