Yıl: 2020 Cilt: 15 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 409 - 420 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.48145/gopsbad.777715 İndeks Tarihi: 21-10-2021

SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS

Öz:
Bitlis, geçmişi oldukça eskilere dayanan Doğu Anadolu bölgesinin önemli tarihsel merkezlerinden birisidir. Şehir, Bitlis Çayı’nınGüneydoğu Toroslar arasında açtığı dar ve derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1500 metre yükseklikte kurulmuştur. GüneydoğuToroslar, bölgeye erişimi zor hale getirdiğinden, Bitlis şehri, bu dağlık ve geçilmesi güç engeli, görece darlaşmış bir sahada yararakasırlardan beri kullanılan yolun erişimine ve geçilmesine imkân vermiştir. Bitlis’in, üzerinde kurulmuş olduğu coğrafya, kenti, tarihin en eskizamanlarından beri ticaret kervanlarının geçiş güzergâhı için de önemli bir yer haline getirmiştir. Şehir, önemli bir geçiş güzergâhı üzerindeyer aldığından, 19. yüzyılda Doğu Anadolu’ya çeşitli amaçlar için gelen kimi Batılı seyyah ve araştırmacıların uğrak yerlerinden birisiolmuş; şehre uğrayan seyyah ve araştırmacılar, şehre dair çeşitli gözlemler yapmışlar; bu gözlemlerini, kaleme aldıkları gezi notlarıylaölümsüzleştirmişlerdir. Şehre gelen bu seyyah ve araştırmacılardan bazıları J. Macdonald Kinneir, W. Francis Ainsworth, Baron EduardNolde Paul Müller-Simonis, Frederick Millingen, F. Richard Maunsell, C. F. Lehman-Haupt ve Austen Layard’dır. Bu çalışma, 19. yüzyılınilk yarısında bölgeye gelen Amerikalı misyoner Southgate’in “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia”adlı yapıtındaki Bitlis’e dair gezi notlarına dayanmaktadır. Çalışmanın amacı, bu gezi notlarından yola çıkarak anılan dönemde kentin genelyapısını ele alarak değerlendirmek ve böylece kentin tarihinin aydınlatılmasına yönelik kimi katkılar sağlamaktır.
Anahtar Kelime:

TO SOUTHGATE BİTLİS IN THE FIRST HALF OF THE 19TH CENTURY

Öz:
Bitlis, the hstory of which goes back to the very ancient times, is one of the most important historical centers of the Eastern Anatolia. The town is situated in the narrow and the deep valley opened by the Bitlis rivulet amid the southeastern Taurus above the 1400- 1500 metre height. As the southeastern Taurus renders the accesss to the region difficult, Bitlis has made it posssible to have an access to the route having been used for ages splitting the barrier mountainous and difficult to pass in a relatively narrow field. The geography on which Bitlis is situated has also made the town an important place for the commercial caravans.Since the town is on the important passing route, it became one of the places visited by some Western travelers and researchers who came to the Eastern Anatolia with different purposes in the 19th century; they made some observations regarding the town, they eternised these observations through the travelogues they penned. Some of the travelers and researchers of those who visited the town are J. Macdonald Kinneir, W. Francis Ainsworth, Baron Eduard Nolde Paul Müller-Simonis, Frederick Millingen, F. Richard Maunsell, C. F. Lehman-Haupt and Austen Layard. This study is based on the travelogues of the missionary Southgate who visited the region in the first half of the 19th century about Bitlis in the work titled as “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia”. The purpose of the study is to discuss and evaluate the general structure of the town in the aforementioned period and thus is to make some contributions in order to enlighten the history of the town.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Açıkses, E., Özdağ, S. Osmanlı Devletinde Misyonerlik Çalışmaları ve Bitlis’teki Faaliyetleri. Mehmet İnbaşı-Mehmet Demirtaş (Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis I içinde (s. 365-384). ). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
  • Ainsworth, W. F. (1842). Travels and Researches in Asia Minor, Mosopotamia, Chaldea and Armenia, Vol. II, London: John W. Parker.
  • Akbay, F.(1951). 1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdarî Taksimat ve Nüfus. Belleten, XV/60, 617-628.
  • Arınç, K. (1995). Geçmişteki Önemi Azalmış Kent Yerleşmelerine Bir Örnek: Bitlis. Atatürk Üniversitesi, Doğu Coğrafya Dergisi,1,67-95.
  • Arınç, K.(1997). Bitlis’te Nüfus Hareketleri. Türk Araştırmaları Dergisi, 33 (12), 49-78.
  • Bayhan, A. A. (2006). Bitlis’teki Medreseler. (I. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu) içinde (193-200), İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
  • Behar C. (1996). Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), Cilt 2, Ankara: Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü.
  • Belli, O.(1977). Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi.(Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
  • Bird, I. L. (1891). Journeys in Persia and Kurdistan, Vol. 2, New York & London.
  • Brant, J. (1840). Notes of a Journey Through a Part of Kurdistán, in the Summer of 1838. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 341-434.
  • Bruinessen, M. V. (2006). “Aşiretler ve Devlet”, Ağa, Şeyh, Devlet, Banu Yalkut (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Çay, A. H. (1996). Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara: Turan Kültür Vakfı Yayınları.
  • Darkot, B. (1993). “Bitlis”, İ.A, Cilt. II, İstanbul: M.E.B, s.657-661.
  • Doğan, C. (2011). II. Mahmut Dönemi “Osmanlı Merkezileşme Politikasının Doğu Vilayetlerinde Uygulanması”, Turkish Studies, 6/4, 505- 521.
  • Eber, J. R. (2008). Fatal Ambivalence: Missionaries in Ottoman Kurdistan (1839-1843), (A Thesis submitted to the Faculty of Wesleyan University Degree of Bachelor of Arts with Departmental Honors in History), Middletown, Connecticut.
  • Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Seyit Ali Dağlı ve Yücel dağlı (Haz.).4. Kitap, İstanbul: YKY.
  • Gencer, F. (2010). Merkeziyetçi Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı. (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
  • Hakan, S. (2002). Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahmut, İstanbul: Peri Yayınları.
  • Hakan, S.(2007). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri 1817-1867, İstanbul: Doz Yayınları.
  • Hanilçe, M. (2018). “Misyonerlerin Türkiye’deki Şehir Tarihi Çalışmalarında Kullanımı: Horatio Southgate ve Tokat Örneği (1838,1841)”,
  • Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Misyonerler ve Faaliyetleri, İstanbul: Kitabevi, 384-412.
  • İnbaşı, M. (2007). XVIII. Yüzyılda Bitlis Sancağı ve İdarecileri. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 33, 243-261.
  • Jwadieh, W. (2007). Kürt Milliyetçiliğinin Tarihsel Kökeni ve Gelişimi, İsmail Çek ve Alper Duman (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Kinneir, J. M. (1818). Journey Through Asia Minor, Armenia and Kurdistan. London: John Murray.
  • Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
  • Köhler, W. (1989). Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bitlis ve Halkı. Haydar Işık (Çev.). İstanbul: Alan Yayıncılık.
  • Kuş, A. (2016). Batılı Seyyah ve Araştırmacılara Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Doğu Karadeniz Bölgesi. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
  • Kuş, A., Alan, G.(2019). Amerikan Board ve Bitlis’teki Çalışmaları (Amerikan Board Belgeleri Işığında). History Studies. 11/5, s. 1405- 1431.
  • Lynch, H. F. B. (1965). Armenia, Travels and Studies, Vol.II, Beirut: Khayats.
  • Oğuz,G. P. ve Aksulu, I. B. (2016). Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler. MEGARON, 11(1), 63-77.
  • Öney, C. (2019). Amerikan Board’un Bitlis’teki Varlığı Çerçevesinde Bitlisli Protestan Kadın Misyoner Grace Highley Knapp’ın Faaliyetleri. Mehmet İnbaşı-Mehmet Demirtaş (Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis I içinde (s.445-464). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
  • Polat, E. (2006).H. 1310 (M. 1892) ve H. 1316.1317.1318 (M. 1898.1899.1900) Tarihli Bitlis Vilâyeti Sâlnâmelerinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi.(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
  • Shiel, J. (1838). Notes on a Journey from Tabríz, Through Kurdistán, via Vân, Bitlis, Se'ert and Erbíl, to Suleïmániyeh, in July and August, 1836. The Royal Geographical Society, 8, 54-10.
  • Southgate, H. (1840). Narrative of a Tour Through Armenia, Persia and Mesopotamia. Vol.I, New York: D. Appleton and Co.
  • Sümer, F. (1990). Selçuklu Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara:TTK.
  • Tamur. E. D. (2012). Asahel Grant ve Nasturi Misyonu. Toplumsal Tarih, 226,56-64.
  • Tekdal, D. (2018). II. Abdülhamid Döneminde Bitlis Vilayeti (İdari ve Sosyal Yapı). (Yayımlanmamış doktora tezi). Pamukkale Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
  • Tozer, H. F.(1881). Turkish Armenia and Eastern Asia Minor. London: Longmans, Green and Co.
  • Tuncel, M.(1992). “Bitlis”, D.İ.A, Cilt. 6, , İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, s.225-228.
  • Uluçam, A. (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Sanat Eserleri Dizisi.
  • Verheij, J. (2017). Doğu Anadolu'da Batılı Seyyahlar 1800-1914 (Açıklamalı Bibliyografya Denemesi). Kebikeç, 44,379-420.
  • Yinanç, M. H. (1993). “Bitlis”, İ.A, Cilt.II, İstanbul: M.E.B, s. 661-664.
  • Zürcher, E. J. (2003). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Yasemin Saner Gönen (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
APA KUS A (2020). SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. , 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
Chicago KUS AYSEGÜL SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. (2020): 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
MLA KUS AYSEGÜL SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. , 2020, ss.409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
AMA KUS A SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. . 2020; 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
Vancouver KUS A SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. . 2020; 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
IEEE KUS A "SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS." , ss.409 - 420, 2020. 10.48145/gopsbad.777715
ISNAD KUS, AYSEGÜL. "SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS". (2020), 409-420. https://doi.org/10.48145/gopsbad.777715
APA KUS A (2020). SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 15(2), 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
Chicago KUS AYSEGÜL SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 15, no.2 (2020): 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
MLA KUS AYSEGÜL SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, vol.15, no.2, 2020, ss.409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
AMA KUS A SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 2020; 15(2): 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
Vancouver KUS A SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 2020; 15(2): 409 - 420. 10.48145/gopsbad.777715
IEEE KUS A "SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS." Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 15, ss.409 - 420, 2020. 10.48145/gopsbad.777715
ISNAD KUS, AYSEGÜL. "SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS". Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 15/2 (2020), 409-420. https://doi.org/10.48145/gopsbad.777715