Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği

Yıl: 2020 Cilt: 0 Sayı: 54 Sayfa Aralığı: 379 - 402 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.29288/ilted.739413 İndeks Tarihi: 25-11-2021

Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği

Öz:
İslam tarihinde önemli bir yere sahip olan Abbasi Devleti’nin ilk döneminden “Emîrü’l- Ümerâlar” dönemine kadar toplam yirmi bir halife devlete hükmetmiştir. Bu halifelerin hayatları incelendiğinde üçü hariç diğerlerinin ümmüveled olduğu görülmektedir. Bu câriyelerin bazıları bir halifenin eşi iken daha sonra gelecek halifenin annesi olmaktadır. Ümmüveledlerin bu sıhriyyet bağları dolayısıyla yönetime etkileri kaçınılmaz olmuştur. Abbasi Devleti’nin ilk döneminde ümmüveled olan halifeler kimlerdi? Abbasi Devleti’ni halife yönetirken, bu ümmüveledler halife üzerinde ne kadar etkiliydiler? Halifenin hür eşlerinden olan çocuklarına rağmen niye bu ümmüveledlerin çocukları halifelik makamına oturuyorlardı? el-Kahramâniye gibi kadınlardan oluşan bir yapının Abbasi sarayındaki ağırlığının yanı sıra özellikle öne çıkmış ümmüveled olan Hayzürân ve Şağab’ın devlet üzerindeki etkileri neler olmuştur? Bu makale ve buna benzer bazı sorulara o dönemin ilk dönem kaynaklarından hareketle bir araştırma ile cevap bulma etrafında şekillenmiştir.
Anahtar Kelime:

The Influence of the Ummwalads on the Administration in the Abbasid Palace: The Example of al-Khayzuran, Shaghab and al-Qahramaniya

Öz:
From the first period of the Abbasid state to the "Amir al-Umaras" period, which has an important place in the history of Islam, a total of twenty caliphs have ruled. When the lives of these caliphs are examined, all but three of them are children of concubines called “ummwalads”. While some of these concubines were the wives of a caliph, they became the mother of the next caliph. Due to these kinship ties of ummwalads their influences on the administration were inevitable. Who were the ummwalad caliphs in the first period of the Abbasid state? How influential were these ummwalads on the caliph when the caliph ruled the Abbasid state? Why did the children of these ummwalads become the caliphate, while the caliph had children born by free wives? In addition to the dominance of a structure consisting of women like al-Qahramaniya in the Abbasid Palace, what were the effects of ummwalad alKhayzuran and Shaghab khatuns, who were especially prominent, on the state? This article has been formed with the aim of finding answers to these and some similar questions, with a research on the earliest sources of the period.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Abbott, Nabıa. Hayzuran ve Zübeyde Bağdat’ın İki Kraliçesi. çev. Suat Kaya. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2000.
  • Aktan, Ali. “Mu’tazıd-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/383- 384. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
  • Aktan, Hamza. “Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kur’anî Yaklaşım”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 59- 79.
  • Arslan, İhsan. “Abbâsî Devlet Yönetiminde Kadınların Etkisi: Seyyide Şağab Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/40 (Ekim 2015), 827-840.
  • Altınay, Ahmet Refik. Kadınlar Saltanatı. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2011.
  • Arslan, İhsan. Muktedir’in Halifeliği ve Şahsiyeti. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
  • Arslan, İhsan. “Abbâsî Devlet Yönetiminde Kadınların Etkisi: Seyyide Şağab Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/40 (Ekim 2015), 827-840.
  • Bozkurt, Nahide. “Hâdî-İlelhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/16- 17. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
  • Bozkurt, Nahide. “Me’mûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/101- 104. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
  • Câı, Ebû Osmân Amr b. Bar b. Mabûb el-Leysî. er-Resâil. nşr. Alî Bû Melam. Beyrut: Dâru ve Mektebetu'l-Hilâl, 2002.
  • Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Kitâbü’l-Meâsin ve’l-azdâd. el-Memleketü’l Müttehide/Birleşik Krallık: Müessesetü’l Hindavî, 2017.
  • Cevâd, Mustafa. Seyyidatu’l-Balati’l Abbasiyye. Beyrut: Daru’l Keşşaf, 1950.
  • Çelebi, Ahmet. “Abbasiler Devri”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. ed. Kenan Seyithanoğlu. 13 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1989.
  • Demircan, Adnan. İslam Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevali İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
  • Demircan, Ali Rıza. Kur’an ve Sünnet Işığında Cariyeler ve Sömürülen Cinsellikler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
  • Ebû'l-Ferec el-İsfahânî, Alî b. el-useyn el-ureşî. el-Eğânî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İyâ i't-urâsi'l-Arabî, 1415/1995.
  • Ebû'l-Fidâ , Ebû el-Fidâ İsmâîl b. Alî. el-Mu ta ar fî A bâri'l-Beşer. 4 Cilt. Kahire: el-Mabaatu'l-useyniyye, ts.
  • ed-Diyârbekrî, useyn b. Muammed b. el-asan. Târî u'l- amîs fî Avâli Enfesi'n-Nefîs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru âdır, ts.
  • el-Fesevî, Ebû Yûsuf Yaûb b. Sufyân el-Fârisî. el-Marife ve't-Târî . nşr. Ekrem îyâ el-Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, 1401/1981.
  • el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Measiru'l-inafe fi mealimi'lhilafe. Beyrut: y.y., ts.
  • Erkan Taha Abd - Casim Tefâul Abdullatif. “Devru’n-Nisâ fi hükmi devleti beni’l Abbas hilale el-Asri’l-Abbasi’l evvel el-Hayzürân ennemûzecen”. Mecelletü’l Meleviyye li’d- Dirasâti’l- Asâriyye ve’t-Tarihiyye 5/11 (Şubat 2018), 223-238.
  • Günaltay, Şemseddin. “Abbas Oğulları İmparatorluğunun Kuruluş ve Yükselişinde Türklerin Rolü”. Belleten 6/ 23, 24 (Temmuz 1942), 177-205.
  • Eraslan, Sibel. Kadın Sultanlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
  • Hatalmış, Ali. Abbasi Halifelerin Ümmüveled Eşleri. Ankara: İlâhiyât, 2020.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Amed b. Alî. Târîu Bağdâd. nşr. Musafâ Abdulâdir Aâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l- İlmiyye, 1417/1996.
  • Hasan, Sulaf Feyzullah. Devru’l Cevarî ve’l Kahramanat fi dari’l Hilafeti’l Abbasiyye. Dimeşk: y.y., 2013.
  • Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
  • Hizmetli, Mustafa. “Abbasiler Döneminde Kadının Siyasetteki Rolü: Hârûnürreşîd’in annesi Hayzürân ve eşi Zübeyde Örneği”. 3. Uluslararası Avrasya Spor Eğitim ve Toplum Kongresi Tam Metin Kitabı (Mardin, 15-18 Kasım 2018), 1241-1251.
  • Hudarî Bek, Muhammed b. Afifı el-Bacurî. Muâarâtü târîi’l-ümemi’l-İslâmiyye: ed-Devletü’l-Ümeviyye. thk. Muhammed Osmanî. Beyrut/Lübnan: y.y., 1986.
  • İbn aldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muammed b. Muammed b. aldûn. Dîvânu'l-Mubtede ve'l-aber fî Târîî'l-Arab ve'l-Berber ve men Âarahum min evî'ş-Şe ni'l-Ekber. nşr. alîl Şeâde. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1408/1988.
  • İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâ İsmâîl b. Omer b. Kesîr ed-Dimeşî. el-Bidâye ve'n-Nihâye. nşr. Abdullâh b. Abdi'l-Musin et-Turkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1418/1997.
  • İbn uteybe, Ebû Muammed Abdullâh b. Muslim b. uteybe ed-Dîneverî. elMaârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey etu'l-Mıriyyetu'l- Âmme, 1413/1992.
  • İbn Sa’î, Taceddîn Ali b. Enceb. Nisâu’l Hulefâ. thk. Şevket Turavâ (Erşim: 10.07.2020). www.libraryofarabicliterature.org
  • İbnü'd-Devâdârî, Seyfuddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî. Kenzu'dDurer ve Câmiu'l-Ğurer. nşr. Heyet. 9 Cilt. B.y.: y.y., 1380-1415/1960-1994.
  • İbnü'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec Abdurramân b. Alî. el-Muntaam fî Târîi'l-Mulûk ve'lUmem. nşr. Muammed Abdulâdir Aâ, Muafâ Abdulâdir Aâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l- İlmiyye, 1412/1992.
  • İbnü'l-Esîr, Ebû'l-asen Alî b. Ebî'l-Kerem Muammed el-Cezerî. el-Kâmil fî'tTârî. nşr. Umar Abdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1417/1997.
  • İbnü'-ıaâ, Muammed b. Alî b. abâabâ. el-Farî fi'l-Edebi's-Sulâniyye ve'dDuveli'l-İslâmiyye. nşr. Abdulâdir Muammed Mâyû. Beyrut: Dâru'l-alemi'lArabî, 1418/1997.
  • İnan, Kadir. “Vâsik- Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/548- 549. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
  • İnce, Rüveyda Sağlam. Kur'an'da Kölelik Konusu. Ankara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
  • Kan, Kadir. “Abbasi Sarayında Hayırsever ve Entelektüel Bir Hanımefendi: Zübeyde bt. Câfer”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 23 (2014), 143–194.
  • Keleş, Ahmet. “İslam Geleneğinde Tarihin Öznesi Sorunu”. İslâmî İlimler Dergisi 3/2 (2008), 63-75.
  • Kırbıyık, Kasım. “Hayzürân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/106- 107. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
  • Kitapçı, Zekeriya. Mukaddes Çevreler ve Eski Hilafet Ülkelerinde Türk Hatunlar. Konya: y.y., 2005.
  • Kitapçı, Zekeriya. “Abbasi Hilafetinde Örnek Bir Türk Anası Şağab Hatun”. Türk Dünyası Araştırmaları 70 (Şubat 1991), 1-64.
  • Kurt, Hasan. “Mervân II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/227-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
  • Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kâhir Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/171-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
  • Köse Feyza, Betül. Cariye. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Mernissi, Fatima. Hanım Sultanlar (İslam Devletlerinde Kadın Hükümdarlar). çev. M. Ali Kayabar&Filiz Nayır. İstanbul: Cep Kitapları A.Ş., 1992.
  • Mesûdî, Ebû'l-asen Alî b. el-useyn b. Alî. et-Tenbîh ve'l-İşrâf. nşr. Abdullah İbrâhîm es-Sâvî. ahire: Dâru's-Sâvî, ts.
  • Mesûdî, Ebû'l-asen Alî b. el-useyn b. Alî. Murûcu'z-Zeheb ve Meâdinu'lCevher. nşr. Esad Dâğır. 4 Cilt. um: Dâru'l-Hicre, 1409/1989.
  • Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti İslam’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014. Mutahhari. Tarih ve Toplum. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1991.
  • Nahide Matar Hasan. “Sultatu’l Cevârî fi’l-Asri el-Abbasi. (158-334), Journal of Education College Wasit University, 1/2 (2007), 112-122.
  • Özaydın, Abdülkerim. “Muvaffak el-Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 2/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
  • Özaydın, Abdülkerim. “Müstekfî Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/139-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
  • Özkan, Mustafa. “Tarihin Öznesinin Tespitinde, Kur’an’ın Tarih İlmine Katkısı/Kaynaklığı Üzerine -Bedir Savaşı Örneği”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 8/16 (2010), 19-33.
  • Öztuna, Yılmaz. Devlet ve Hanedanlar İslam Devletleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2005.
  • Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
  • Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Kadın Sultanları Valide Sultanlar, Hâtunlar, Hasekiler, Kadınefendiler, Sultanefendiler. İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2008.
  • Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebû'l-Muaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mir âtu'z-Zamân fî Tevârîi'lA yân. nşr. Muammed Berekât vdğr. 23 Cilt. Dimeş: y.y. 1434/2013.
  • Sıddıkî, Mazharuddîn. Kur’ân’da Tarih Kavramı. İstanbul: Pınar Yayınları, 1982.
  • Sûlî, Ebû Bekr Muammed b. Yayâ. Abâru'r-Râî Billâh vel-Muttaî Lillâh Târîu'd-Devleti'l-Abbâsîyye. nşr. J. Heyworth Dunne. Mısır: Mabaatu's-Sâvî, 1354/1935.
  • Suyûtî, Celâlu'd-Dîn Abdurramân b. Ebî Bekr. Târîu'l-ulefâ. nşr. amdî edDemirdâş. Mekke: Mektebetu Nizâr Muafâ el-Bâz, 1425/2004.
  • Şefik, Ahmet. er-Rikka fi’l-İslam. Fransızcadan çev. Ahmet Zeki. Kahire: Mektebetü’n-Nafize, 2010.
  • Üçok, Bahriye. İslam Devletlerinde Kadın Hükümdarlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1963.
  • Taberî, Ebû Ca fer Muammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Târîu'r-Rusul ve'lMulûk, ve ılatu Târî e-aberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru't-Turâs, 1387/1967.
  • Ya 'kûbî, Ebû Ya ûb Amed b. İsâ. et-Târî. Beyrut: y.y., 2010.
  • Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbasiler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muammed b. Amed b. Osmân b. âymâz. el- İber fî aberi men Ğaber. nşr. Ebû Hâcir Muammed Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubu'l- İlmiyye, ts.
  • Zeydan, Corci. İslam Uygarlık Tarihi. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
  • Wafi, Ali Abdulwahid. “İslamiyet’e Göre Kölelik”. çev. Kemal Işık. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (1961), 207-212.
APA KARAN C (2020). Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. , 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
Chicago KARAN Cuma Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. (2020): 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
MLA KARAN Cuma Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. , 2020, ss.379 - 402. 10.29288/ilted.739413
AMA KARAN C Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. . 2020; 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
Vancouver KARAN C Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. . 2020; 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
IEEE KARAN C "Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği." , ss.379 - 402, 2020. 10.29288/ilted.739413
ISNAD KARAN, Cuma. "Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği". (2020), 379-402. https://doi.org/10.29288/ilted.739413
APA KARAN C (2020). Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 0(54), 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
Chicago KARAN Cuma Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 0, no.54 (2020): 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
MLA KARAN Cuma Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. İlahiyat Tetkikleri Dergisi, vol.0, no.54, 2020, ss.379 - 402. 10.29288/ilted.739413
AMA KARAN C Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. 2020; 0(54): 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
Vancouver KARAN C Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. 2020; 0(54): 379 - 402. 10.29288/ilted.739413
IEEE KARAN C "Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği." İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 0, ss.379 - 402, 2020. 10.29288/ilted.739413
ISNAD KARAN, Cuma. "Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği". İlahiyat Tetkikleri Dergisi 54 (2020), 379-402. https://doi.org/10.29288/ilted.739413