Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri

Yıl: 2021 Cilt: 15 Sayı: 29 Sayfa Aralığı: 115 - 131 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.54316/dilarastirmalari.984134 İndeks Tarihi: 29-07-2022

Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri

Öz:
Hitaplar; konuşan tarafından söze başlamak, muhatabın dikkatini çekmek, konuşmaya ilgisini sürdürmek gibi gayelerle sözlü iletişimde tonlamalarla, yazıda dilbilgisel işaretleyicilerle ayırt edilebilen genellikle cümle başı vurgulu sözlerdir. Hitaplarla başlamayan konuşmalarda bir eksiklik varmış gibi hissedilir. Bireyler kimi zaman birbirleriyle eğlenmek, böylece daha hoş vakit geçirmek isterler. Bu amaçla özellikle samimi görülen kişilerle onlarda eksik ya da fazla olduğu düşünülen hususlar üzerinden alay edip onları iğnelerler. İlgili edimleri gerçekleştirmek için de söz boyutunda alaylı ve iğneleyici dil kullanır, bu kullanımları hitaplarla vurgulu kılarlar. Bu çalışmada, dil kullanıcılarının muhataplarıyla alay etmek veya onları iğnelemek maksadıyla seçtikleri hakaret ve küfür içeriği taşımayan ve her ortamda genel bir kullanıma tabi olan hitap biçimleri ele alınmıştır. İlgili hitaplar, Türklerin toplumsal ve kültürel yaşamının izlerini ve konuşma dilini ağırlıklı olarak yansıttığı düşünülen bazı romanlardan, öykülerden ve tiyatro oyunlarından derlenmiştir. Derlenen hitaplar, çalışmanın “Bulgular” bölümünde olumlu ve olumsuz çağrışım uyandırmalarına göre sınıflandırmaya tabi tutulmuş, diğer hitaplar ise ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir. Buna göre ağa, bayan, bey, beyefendi, hanım gibi özellikle toplumda saygı duyulan kişilere yönelik sarf edilmesi beklenen hitapların aslında konuşanlarca muhataplarına layık görülmediği hâlde tercih edildiği, böylece ters köşe yapılarak alay ve iğneleme ediminin daha vurgulu kılınmak istendiği anlaşılmaktadır. Ayrıca Türk kültüründe kötü niyetli söylemler olarak düşünülen domuz ve köpek gibi gönderimlerin çalışmaya dâhil edilen örneklerin bağlamından hakaret niyetiyle kullanılmadığı görülmektedir. Çocuk, bebecik, süt kuzusu gibi hitapların ise muhatapların yaşları ve konumları dikkate alındığında toplumda alışık olunmasa da özellikle alay etme ve iğneleme niyetiyle oldukça fazla rastlanan gönderimler olduğu söylenebilir. Çalışmada seslenme niyetinin bağlamdan anlaşılması amacıyla derlenen hitaplar, içinde geçtiği cümleyle birlikte ele alınmış ve hitapların kimler arasında kullanıldığı belirtilmiştir. Oluşturulması esnasında dilin birçok imkânının devreye girdiği; dilbilim, toplumdilbilim ve kültür tarihi açısından önemli bir yere sahip olan bu tür kullanımların gün yüzüne çıkarılması, kültürün devamlılığını sağlamak ve dilin ifade gücünü yansıtmak bakımından büyük değer taşımaktadır.
Anahtar Kelime: kültür tarihi Hitaplar alay toplumdilbilim iğneleme

Ridicule and Irony Discourses in the Context of Address Forms in Turkish Novels, Stories and Theatre Plays

Öz:
Address forms that are distinguished by addresser through intonations or various grammatical markers are parts of speech which are usually stressed sentence-headed are used to attract attention, to maintain his interest in conversation are involved prejudice of addressee. It is felt as if there is a deficiency in speeches that do not start with addresses. People sometimes need to have fun with each other, thus having a more pleasant time. For this purpose, they ridicule and ironize people who are seen as sincere, over the things that are thought to be missing or extra in them. They also use a ridiculous and ironical language and they emphasize these discourses with addresses. In this study, the forms of addressing, which do not contain insults and swearing, which language users choose in order to ridicule to their addressees or to ironize them, and which are subject to general use in every environment, are discussed. These addresses were compiled from some novels, stories and theatre plays that are thought to reflect the traces of the social and cultural life of the Turks and their spoken language. The collected addresses were classified according to their positive and negative connotations in the "Findings" section of the study, while other addresses were evaluated under a separate heading. Accordingly, it is understood that addresses that are expected to be addressed to people who are especially respected in the society, such as agha, lady, miss, gentleman, mister are actually preferred by the speakers even though they are not deemed worthy of their addressees, thus it is understood that the act of ridicule and irony is wanted to be emphasized more by making the opposite corner. In addition, it is seen that references such as pig and dog, which are considered as gloating discourses in Turkish culture, are not used with the intention of insulting from the context of the examples included in the study. Considering the ages and positions of the addressees, it can be said that the addresses such as child, baby and suckling are quite common references, especially with the intention of ridicule and irony, although they are not used in the society. In this study, addresses compiled in order to understand the intention of addressing from the context were handled together with the sentence in which it was used, and it was stated among whom the addresses were used. Uncovering such uses, which many possibilities of the language came into play during their creation, have an important place in linguistics, sociolinguistics and cultural history, is of great value in terms of ensuring the continuity of the culture and reflecting the expressive capacity of the language.
Anahtar Kelime: cultural history

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • ABASIYANIK, Sait Faik (2013). Kayıp Aranıyor. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • ADIVAR, Halide Edip (2006). Zeyno'nun Oğlu. İstanbul: Özgür.
  • ADIVAR, Halide Edip (2009). Sinekli Bakkal. İstanbul: Can.
  • AĞAOĞLU, Adalet (1977). Fikrimin İnce Gülü. İstanbul: Remzi.
  • AĞAOĞLU, Adalet (1991). Hayır. İstanbul: Yapı Kredi.
  • AĞAOĞLU, Adalet (1996). Toplu Oyunlar. İstanbul: Yapı Kredi.
  • AĞAOĞLU, Adalet (1998). Romantik Bir Viyana Yazı. İstanbul: Yapı Kredi.
  • AĞAOĞLU, Adalet (2004). Yüksek Gerilim. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • AĞAOĞLU, Adalet (2007). Ruh Üşümesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • AĞAOĞLU, Adalet (2013a). Bir Düğün Gecesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • AĞAOĞLU, Adalet (2013b). Üç Beş Kişi. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • AHMET MİTHAT EFENDİ (1992). Felatun Bey ile Rakım Efendi. İstanbul: Gözlem.
  • AHMET MİTHAT EFENDİ (2000). Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar. (Haz. Ali Şükrü Çolak). Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • AHMET MİTHAT EFENDİ (2001). Letaif-i Rivayat. (Haz. Fazıl Gökçek-Sabahattin Çağın). İstanbul: Çağrı Yayınları.
  • AHMET Rasim (1969). Eşkâl-i Zaman. (Haz. Orhan Şaik Gökyay). Ankara: M.E.B..
  • ALTAN, Çetin (2002). Bütün Tiyatro Eserleri. İstanbul: İnkılâp.
  • ANDAY, Melih Cevdet (2014). Toplu Oyunlar II. İstanbul: Everest.
  • BAŞKUT, Cevat Fehmi (2005). Bütün Tiyatro Eserleri. İstanbul: İnkılâp.
  • BAYKURT, Fakir (1975a). Amerikan Sargısı. Ankara: Bilgi.
  • BAYKURT, Fakir (1975b). Onuncu Köy. İstanbul: Adam.
  • BAYKURT, Fakir (1985). Tırpan. İstanbul: Adam.
  • BAYKURT, Fakir (2006). Kaplumbağalar. İstanbul: Literatür.
  • BAYKURT, Fakir (2010). Irazca’nın Dirliği. İstanbul: Literatür.
  • BEŞE, Hakkı Kamil (1992). İki Hazır Yiyici. Türk Edebiyatından Seçme Hikayeler 1. İstanbul: M.E.B.: 263-273.
  • CUMALI, Necati (1992). Devetabanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • ÇAMLIBEL, Faruk Nafiz (2012). Toplu Oyunlar. İstanbul: Yapı Kredi.
  • DİKBAŞ, Mehmet Latif (1936). Kendi Düşen Ağlamaz. İstanbul: Semih Lütfi.
  • GÜNDÜZ, Aka (1930). Çapkın Kız. İstanbul: Burhan Cahit.
  • GÜNTEKİN, Reşat Nuri (1985).Yaprak Dökümü / Eski şarkı. İstanbul: Milli Eğitim.
  • GÜNTEKİN, Reşat Nuri (1991). Çalıkuşu. Ankara: Kültür Bakanlığı.
  • GÜNTEKİN, Reşat Nuri (2002). Bir Kadın Düşmanı. İstanbul: İnkılâp.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (1966). Efsuncu Baba / Gönül Bir Yel Değirmenidir Sevda Öğütür. İstanbul: Everest.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (1972). Aşk Batağı / Hazan Bülbülü. İstanbul: Atlas.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (1996). Cadı. İstanbul: Özgür.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (1997). Tesadüf / Şeytan İşi. İstanbul: Özgür.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (2005). Cehennemlik. İstanbul: Özgür.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (2006). Kadın Erkekleşince. İstanbul: Özgür.
  • GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (2012). Mutallaka. İstanbul: Everest.
  • ILGAZ, Rıfat (1989). Karadenizin Kıyıcığında. İstanbul: Çınar.
  • ILGAZ, Rıfat (2011a). Yıldız Karayel. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • ILGAZ, Rıfat (2011b). Yokuş Yukarı. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
  • KABAAĞAÇLI, Cevat Şakir (2008). Deniz Gurbetçileri. Ankara: Bilgi.
  • KAÇAN, Metin (2002). Ağır Roman. İstanbul: Gendaş.
  • KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri (1980). Sodom ve Gomore. İstanbul: İletişim.
  • KAYGILI, Osman Cemal (2003). Köşe Bucak İstanbul. İstanbul: Selis Kitaplar.
  • MEHMET RAUF (2004). Genç Kız Kalbi. İzmir: İlya Türk Klasikleri.
  • MUNGAN, Murathan (1999). Üç Aynalı Kırk Oda. İstanbul: Metis.
  • MUSAHİPZADE CELAL (1970). Bütün Oyunları. İstanbul: Milliyet.
  • MÜFTÜOĞLU, Ahmet Hikmet (2007). Gönül Hanım. İstanbul: Akvaryum.
  • NAMIK KEMAL (2005). Celaleddin Harzemşah. Ankara: Akçağ.
  • ORHAN KEMAL (1972). Bereketli Topraklar Üzerinde. İstanbul: Remzi.
  • ORHAN KEMAL (1982). Müfettişler Müfettişi. İstanbul: Tekin.
  • ORHAN KEMAL (1995). Bir Filiz Vardı. İstanbul: Tekin.
  • ORHAN KEMAL (1996). Grev. İstanbul: Tekin.
  • ORHAN KEMAL (2000). Murtaza. İstanbul: Tekin.
  • ORHAN KEMAL (2002). Bütün Oyunlar 2. İstanbul: Tekin.
  • ORHAN KEMAL (2004). Cemile. İstanbul: Epsilon.
  • ORHAN KEMAL (2015). Önce Ekmek. İstanbul: Everest.
  • ÖZAKMAN, Turgut (2008). Bütün Oyunları 2. Ankara: Bilgi.
  • ÖZAKMAN, Turgut (2009). Bütün Oyunları 5. Ankara: Bilgi.
  • ÖZAKMAN, Turgut (2011). Bütün Oyunları 7. Ankara: Bilgi.
  • RIFAT, Oktay (1988). Toplu Oyunlar. İstanbul: Adam.
  • SÜMER, Güner (2006). Bütün Oyunları 2. İstanbul: Mitos Boyut.
  • TAHSİN NAHİT; ŞAHABETTİN SÜLEYMAN (2004). Ben… Başka!. İstanbul: Bordo-Siyah.
  • TANER, Haldun (2015). Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım. İstanbul: Yapı Kredi.
  • TANSEL, Fevziye A. (1973). Namık Kemal'in Hususi Mektupları III. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • TANSEL, Fevziye A. (1986). Namık Kemal'in Hususi Mektupları IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (DS) (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • UŞAKLIGİL, Halit Ziya (1963). Aşk-ı Memnu. İstanbul: Hamle Matbaası.
  • UZUNER, Buket (2007). Kumral Ada Mavi Tuna. İstanbul: Everest.
  • ÜMİT, Ahmet (2010). Çıplak Ayaklıydı Gece. İstanbul: Everest.
  • YALÇIN, Hüseyin Cahit (2012). Hayal İçinde. Ankara: Orion.
  • YAŞAR KEMAL (2015). Ortadirek. İstanbul: Yapı Kredi.
  • YILDIRIM, Dursun (1999). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Ankara: Akçağ.
  • AKSAN, Doğan (2007). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim). Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • AKTUNÇ, Hulki (1998). Büyük Argo Sözlüğü. İstanbul: Yapı Kredi.
  • ALKAN ATAMAN, Hanife (2018). Türkiye Türkçesinde Hitaplar. Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
  • ARİSTOTELES (2013). Poetika: Şiir Sanatı Üstüne (Çev.: S. Rifat). İstanbul
  • AVRUPA KONSEYİ (2013). Diller İçin Avrupa Ortak Başvuru Metni: Öğrenim, Öğretim ve Değerlendirme. Frankfurt: Telc.
  • BERTHOUD, Anne Claude; BERNARD, Py. (1993). Des Linguistes et des Enseignants. Maitrise et Acquisition des Langues Secondes. Bern: Peter Lang.
  • BORRÀS COMES, Joan; SICHEL, Rafeu (2015). “Vocative Intonation Preferences are Sensitive to Politeness Factors”. Language and Speech, LVIII/I: 68-83.
  • e-Girit = “Kakomiri”. https://giritturklerikulturu.wordpress.com/2014/01/12/giritce-sozcuklerinduzeltilmesi (Erişim Tarihi: 02.02.2021).
  • e-GTS = Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 01.02.2021)
  • ERVİN TRİPPS, S. M. (1969). “Sociolinguistic Rules of Address. Sociolinguistics”. (Edt. J. B. Pride - J. Holmes). Penguen, 225-240.
  • e-Tyrone = Wikipedia (2021). “Tyrone Power”. https://en.wikipedia.org/wiki/Tyrone_Power Erişim Tarihi: 04.02.2021)
  • FREUD, Sigmund (1998). Espriler ve Bilinçdışı ile İlişkileri (Çev.: Emre Kapkın). İstanbul.
  • İMER, Kamile; DOĞAN, Gürkan (1997). “Söylemde Alaycı Dil Kullanımın Yorumlanması”. XI. Dilbilim Kurultayı Bildirileri. Ankara: Şafak, 213-230.
  • JORGENSON, Julia (1996). “The Fuynctions of Sarcastic Irony in Speech”. Journal of Pragmatics, 26: 613-634.
  • KERBRAT ORECCHIONI, Catherine (1990). Les Interactions Verbales I. Paris: Armand Colin.
  • KILIÇ, Gamze (2019). Alay Etmenin Farklı Toplumsal Bağlamlardaki Değişen Anlamları Üzerine Fenomenolojik Bir Çalışma. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
  • KILIÇ, Gamze; ÖZEN, Yelda (2020). “Alay Etmenin Sosyolojik Yönü: Toplumsal Denetim, Damga ve Simgesel Şiddet Bağlamında Alay Etme”. Mediterranean Journal of Humanities, 10: 301-318.
  • KORKMAZ, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • LAKOFF, George; JOHNSON, Mark (2010). Metaforlar / Hayat, Anlam ve Dil (Çev.: Gökhan Yavuz Demir). İstanbul: Paradigma.
  • LE BRETON, David (2018). Yüz Üzerine Antropolojik Bir Deneme (Çev.: O. Türkay). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
  • MOIRAND, Sophie (1982). Enseigner à Communiquer en Langue Étrangère. Paris: Hachette.
  • MORREALL, John (1997). Gülmeyi Ciddiye Almak (Çev.: Kubilay Aysevener). İstanbul: İris.
  • ONURSAL AYIRIR, İrem (2020). “Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler: Nezaket Kuramı Açısından Edimbilimsel Bir Değerlendirme”. Millî Folklor, 32, 16 (126): 86-98.
  • PLATON (2007). Yasalar (Çev.: Candan Şentuna-Saffet Babür). İstanbul.
  • PLATON (2010). Devlet. (Çev.: S. Eyüboğlu-M. A. Cingöz). İstanbul.
  • SEARLE, John R. (2000). Söz Edimleri (Çev.: R. Levent Aysever). Ankara: Ayraç.
  • TANNEN, Deborah (1987). That’s not What I’m Meant! How Conversational Style Makes or Breaks Your Relations With Others. London: J. M. Dent and Sons Ltd.
  • TİETZE, Andreas (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. C. II. Wien.
  • TS = Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • TURAN, Feraye (1998). Alaycı Dil Kullanımının Kadının Söyleminde Algılanması. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
  • VARDAR, Berke (1998). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
  • WARDHAUGH, Ronald (2006). An Introduction to Sociolinguistics. Blackwell Textbooks in Linguistics. UK: Blackwell Publishing.
APA Alkan Ataman H (2021). Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. , 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
Chicago Alkan Ataman Hanife Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. (2021): 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
MLA Alkan Ataman Hanife Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. , 2021, ss.115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
AMA Alkan Ataman H Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. . 2021; 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
Vancouver Alkan Ataman H Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. . 2021; 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
IEEE Alkan Ataman H "Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri." , ss.115 - 131, 2021. 10.54316/dilarastirmalari.984134
ISNAD Alkan Ataman, Hanife. "Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri". (2021), 115-131. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.984134
APA Alkan Ataman H (2021). Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. Dil Araştırmaları, 15(29), 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
Chicago Alkan Ataman Hanife Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. Dil Araştırmaları 15, no.29 (2021): 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
MLA Alkan Ataman Hanife Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. Dil Araştırmaları, vol.15, no.29, 2021, ss.115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
AMA Alkan Ataman H Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. Dil Araştırmaları. 2021; 15(29): 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
Vancouver Alkan Ataman H Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri. Dil Araştırmaları. 2021; 15(29): 115 - 131. 10.54316/dilarastirmalari.984134
IEEE Alkan Ataman H "Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri." Dil Araştırmaları, 15, ss.115 - 131, 2021. 10.54316/dilarastirmalari.984134
ISNAD Alkan Ataman, Hanife. "Türk Romanlarında, Öykülerinde ve Tiyatro Oyunlarında Hitaplar Bağlamında Alay ve İğneleme Gönderimleri". Dil Araştırmaları 15/29 (2021), 115-131. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.984134