Yıl: 2021 Cilt: 19 Sayı: 33 Sayfa Aralığı: 123 - 150 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.46953/askeritarih.814421 İndeks Tarihi: 29-07-2022

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU

Öz:
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı’na girdiği zaman elbette müttefikleri gibi savaşı kazanma arzusundaydı. Fakat savaşın başlamasıyla birlikte bambaşka sorunlar ortaya çıkmıştı. Bunlardan biri Doğu Cephesi’nde Müslümanların göç hareketi idi. Bu göç hareketine bağlı olarak Osmanlı Devleti, Rus işgal bölgelerinden iltica eden Müslümanlara mülteci adını vermişti. Devlet, bir taraftan cephede savaşırken diğer taraftan da Müslüman mültecilerin iskân ve iaşesini organize etmeye çalışmıştı. Trabzon vilayetinden iltica eden Müslümanlar da bunlar arasındaydı. Trabzon mültecileri istikamet olarak Giresun ve Ordu kazası ile Canik sancağına iltica etmişti. Trabzon vilayetinin güneyinde meskûn olan Müslümanlar ise Sivas vilayetine yönelmişlerdi. Bunlar, iltica ettikleri yerlerde iskân edildikleri gibi başka bölgelere de göç etmişler/ettirilmişlerdi. Dolayısıyla Anadolu’nun dâhilinde birçok Trabzon mültecisine rastlanmaktaydı. Hatta Şam’a gönderilen mülteciler dahi vardı. 1917’de Çarlık Rusya’da Bolşevik İhtilali’nin başlamasıyla birlikte Rus Kafkas Ordusunun Anadolu’dan çekilmesiyle hayatta kalan mülteciler de memleketlerine dönüş yapmışlardı. Fakat Rus ordusuyla birlikte hareket eden Ermeni birlikleri, memleketlerine dönüş yapan Trabzon mültecilerine bina yerine bir enkaz bırakmış ve iltica edemeyen Müslümanların birçoğunu katlederek Anadolu’dan kaçmışlardı. Çalışmada Birinci Dünya Savaşı’na bağlı olarak Doğu (Kafkas) Cephesi’nin Doğu Karadeniz’de Rus işgal bölgelerinden iltica eden Trabzon mültecileri ele alınmıştır. Çalışmada başta nitel ve nicel yöntem olmak üzere karşılaştırmalı yöntem kullanılmıştır. Yapılan literatür taraması sonucu muhacir ve mültecileri konu alan çeşitli çalışmalar tespit edilmiş fakat yapılan çalışmalarda Trabzon mültecilerinin münferit olarak incelenmediği fark edilmiştir. Dolayısıyla çalışmada Trabzon mültecilerinin göç istikametleri başta olmak üzere nerelere göç ettikleri, iskân edildikleri yerler ile buralardaki durumları yeni bilgi ve arşiv belgeleriyle anlatılmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelime: trabzon'un işgali harşit savunması birinci dünya savaşı trabzon mültecileri

THE OCCUPATION OF TRABZON AND THE SITUATION OF THE MUSLIM MÜLTECİ [REFUGEES] IN THE FIRST WORLD WAR

Öz:
Just like all its allies, the Ottoman State desired to win the war when it entered the First World War. Nevertheless, completely different problems had arisen together with the initiation of the war. One of them was themigratory movement of the Muslims at the Eastern Front. Depending on this migratory movement, the Ottoman State had named the Muslims seeking refuge from the areas under Russian occupation as mülteci [refugee]. While fighting at the front on one hand, the State had tried to organize the settlement and subsistence of the Muslim refugees on the other. The Muslims taking refuge from the vilayet [province] of Trabzon were among them. The refugees from Trabzon had sheltered in the direction of the districts of Giresun and Ordu and the sanjak of Canik. The Muslims dwelling in the south of the vilayet of Trabzon headed for the vilayet of Sivas. They were not only settled in the areas where they took refuge but they also migrated or were made to migrate to other areas. There were thus many refugees from Trabzon in Anatolia. There were even refugees sent to Damascus. After the withdrawal of the Russian Caucasian army from Anatolia following the start of the Bolshevik Revolution in Tsarist Russia in 1917, the surviving refugees returned to their homeland. However, the Armenian troops, acting in unison with the Russian army, had left behind ruins instead of buildings for the refugees returning to their homeland, namely the vilayet of Trabzon, and escaped from Anatolia after having massacred most of the Muslims who were unable to take refuge. This study examines the refugees from Trabzon, who were sheltering from the areas under Russian occupation in Eastern Black Sea region at the Eastern (Caucasian) Front of the First World War. The comparative method, mainly the qualitative and quantitative method, was used in the study. As a result of the literature scan, various studies on the muhacir [migrants] and the mülteci [refugees] were detected; however, it was found out that they did not examine the issue of refugees from Trabzon separately. Consequently, this study tries to define through the use of unrevealed information and archival documents the directions of the migration of the refugees from Trabzon primarily and their places of migration and settlement including their circumstances there.
Anahtar Kelime: first world war

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • BDH; Kls.:2818, Dosya:59, Fihrist:1-32(33).
  • BDH; Kls.:346, Dosya:427, Fihrist:3-36.
  • BDH; Kls.:346, Dosya:427, Fihrist:3-28.
  • DH-ŞFR-465-97.
  • DH-ŞFR-60-188.
  • DH-ŞFR-61-113.
  • DH-ŞFR-70-37.
  • DH-ŞFR-517-32.
  • DH-ŞFR-546-88.
  • DH-ŞFR-65-63.
  • DH-ŞFR-68-160.
  • DH-ŞFR-66-36.
  • DH-ŞFR-74-60.
  • DH-ŞFR-65-35.
  • DH-ŞFR-64-272.
  • DH-ŞFR-58-238.
  • DH-ŞFR-65-62.
  • DH-ŞFR-65-64.
  • DH-ŞFR-578-36.
  • DH-ŞFR-578-66.
  • DH-ŞFR-67-49.
  • DH-ŞFR-67-42.
  • DH-ŞFR-585-20.
  • DH-ŞFR-87-115
  • DH-ŞFR-87-145.
  • DH-ŞFR-606-88.
  • DH-ŞFR-89-134.
  • DH-ŞFR-65-66.
  • DH-ŞFR-565-23.
  • DH-ŞFR-61-247.
  • DH-ŞFR-61-125.
  • DH-ŞFR-61-122.
  • DH-ŞFR-531-63.
  • DH-ŞFR-77-114.
  • DH-ŞFR-576-67.
  • HRT-h-622.
  • DH-İUM-108-47.
  • DH-İUM-21-82.
  • DH-İUM-21-46.
  • TŞR-HL-3-99.
  • ŞD-1873-3.
  • SEVKİYAT-272-0-0-17-9-17-2.
  • SEVKİYA272-0-0-14, 75-20-13.
  • SEVKİYAT-272-0-0-14,75-23-1.
  • SEVKİYAT-272-0-0-14, 74-15-2.
  • SEVKİYAT- 272-00-11-17-80-6.
  • İSKÂN-272-0-0-11-12-36-7.
  • İSKÂN-272-0-0-11-12-38-16.
  • İSKÂN-272-0-0-74-67-29-12.
  • İSKÂN-272-0-0-74-67-29-14.
  • İSKÂN- 272-0-0-11-34-8
  • Askerî Tarih Belgeleri Dergisi; Genelkurmay Basımevi, 31/ 81, Aralık 1982.
  • BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1914 Yılı Hareketleri, C I, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1964.
  • BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbi’nde Türk Harbi 1915 Yılı Hareketleri, C II, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1964.
  • BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1916 Yılı Hareketleri, C III, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1966.
  • BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1917 Yılı Hareketleri, C IV, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1966.
  • Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı, C II, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993.
  • ÇAKMAK, Fevzi; Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Yay. haz.: A. Tetik, S. Kiper, A. Seven, ve Y. S. Demirtaş Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2005.
  • Trabzon Vilayeti Salnamesi; Trabzon, 1322(1906/1907).
  • AKSOY, Volkan; II. Meşrutiyet Dönemi’nde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon, 2014.
  • AKSOY, Volkan; “Trabzon’da Rus işgali ve Muhacirlik (1916-1918)”, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (Yay.Haz. M. UĞUR), ATAM, Ankara, 2015.
  • AKSOY, Volkan; “Birinci Dünya Savaşı’nda “Göç”ün Acılarına Tanıklık Eden Şehir: Giresun”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4/5, 2018.
  • ALTINAY, Ahmet Refik; İki Parti İki Kıtal, (Çev. Y. Kurt). M.Ş. Eygi (Ed.), Bedir Yayınevi, İstanbul, 1999.
  • ARMAOĞLU, Fahir; 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK Basımevi, Ankara, 1997.
  • BAKİ; Büyük Harpte Kafkas Cephesi, Askeri Matbaa, İstanbul, 1933.
  • BAL, Halil; “Brest-Litovsk Antlaşması'ndan Sonra Türkiye ve Ermeniler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 5, 2004.
  • BAŞAK, Tolga; “İngiltere’nin Kafkasya Politikası ve Ermeni Sorunu (1917-1918)”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 2013, 45.
  • ÇAYKIRAN, Güzin; Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Ermeni-Kürt İlişkileri (1908-1920), Hece Yayınları, Ankara, 2021.
  • DEVELİOĞLU, Ferit; Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Aydın Kitabevi, Ankara, 2002.
  • DÜNDAR, Fuat; İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, İstanbul, 2018.
  • ERDEM, Ufuk; “Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyet-i Umûmiyesi (1913- 1922)”, Zeitschrift für die Welt der Türken (ZfWT), 9/1, 2017.
  • FATSA, Mehmet; “Harşit Vadisi Sempozyumu’nun Ardından”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2016, 21, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/259273 (Erişim Tarihi: 16.01.2021.)
  • GÖRGÜLÜ, İsmet; On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, TTK Yayınları, Ankara, 2014.
  • GÜNAY, Nejla; “Mondros Mütarekesi Öncesinde Maraş’a Yerleştirilen Şark Mültecileri”, Mondros Mütârekesi’nin 100. Yılı: I. Dünya Savaşı'nın Sonu Mütârekeler ve Barış Antlaşmaları Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, C I, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2019.
  • İPEK, Nedim; “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Karadeniz ve Doğu Anadolu'da Cereyan Eden Göçler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12/1, 1999.
  • KARPAT, Kemal H.; Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
  • KAYA, Mevlüt; “I. Dünya Savaşı’nda Eynesil Yöresinde Rus İşgalinin Anılara Yansımaları”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/3, 2018.
  • MCCARTHY, Justin, ASLAN, Esat, TAŞKIRAN, Cemalettin ve TURAN, Ömer; 1915 Van’da Ermeni İsyanı, (Çev. B. Yoğun), T&K Yayınları, İstanbul, 2018.
  • SHAW, Stanford J. ve KURAL SHAW, E; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. M. Harmancı), E Yayınları, İstanbul, 2000.
  • ŞAHİN, Enis “İngiliz The Times Gazetesi’ne Göre Trabzon’un Ruslar Tarafından İşgali (1916)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 7/7, 2009.
  • ÖĞÜN, Tuncay; Unutulmuş Bir Göç Trajedisi: Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004.
  • ÖZDİŞ, Hamdi; Taşrada İktidar Mücadelesi: II. Abdülhamid Döneminde Trabzon Vilayeti’nde Eşraf, Siyaset ve Devlet (1876-1909), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008.
  • SAYLAN, Kemal; “I. Dünya Savaşı’nda Yukarı Harşit Vadisi’nde Rusların Yaptığı Tahribat”, Harşit Vadisi Sempozyumu, (M. Fatsa ve M. Özmenli), Dokap Bölge İdaresi Başkanlığı, Giresun, 2017.
  • TEMİZGÜNEY, Firdevs; Emval-i Metruke Meselesi 1915-1923, TTK Yayınları, Ankara, 2017.
  • TEKİR, Süleyman; “Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Rus İşgal Bölgelerinden Yapılan Göçler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 32, Bahar 2016.
  • ÜNALP, F. Rezzan; “Birinci Dünya Harbi Sırasında Kafkas Cephesi’ndeki Casusluk Faaliyetleri (1914’ten 1918’e Kadar)”, Birinci Dünya Savaşında Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu, (Yay.Haz. M. UĞUR), Ankara, 2015.
  • ÜNALP, F. Rezzan; Trabzon’un işgalinden Harşit Savunmasına Birinci Dünya Harbi’nde Karadeniz, Serander Yayınları, Trabzon, 2019.
  • ÜNLÜ, Funda; Harşit Savunması’nın Bölgeye Yansımaları (1916- 1918, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan, 2019.
  • YAVUZ, Nurcan; “Erzincan Mütarekesi’nin Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 1995, 17/28.
  • YAZICI, Adnan; Birinci Dünya Savaşı’nda Harşit Savunması, Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Giresun, 2019.
APA ÇAYKIRAN G (2021). BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. , 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
Chicago ÇAYKIRAN Güzin BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. (2021): 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
MLA ÇAYKIRAN Güzin BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. , 2021, ss.123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
AMA ÇAYKIRAN G BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. . 2021; 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
Vancouver ÇAYKIRAN G BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. . 2021; 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
IEEE ÇAYKIRAN G "BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU." , ss.123 - 150, 2021. 10.46953/askeritarih.814421
ISNAD ÇAYKIRAN, Güzin. "BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU". (2021), 123-150. https://doi.org/10.46953/askeritarih.814421
APA ÇAYKIRAN G (2021). BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 19(33), 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
Chicago ÇAYKIRAN Güzin BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi 19, no.33 (2021): 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
MLA ÇAYKIRAN Güzin BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, vol.19, no.33, 2021, ss.123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
AMA ÇAYKIRAN G BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi. 2021; 19(33): 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
Vancouver ÇAYKIRAN G BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi. 2021; 19(33): 123 - 150. 10.46953/askeritarih.814421
IEEE ÇAYKIRAN G "BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU." Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 19, ss.123 - 150, 2021. 10.46953/askeritarih.814421
ISNAD ÇAYKIRAN, Güzin. "BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TRABZON’UN İŞGALİ VE MÜSLÜMAN MÜLTECİLERİN DURUMU". Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi 19/33 (2021), 123-150. https://doi.org/10.46953/askeritarih.814421