COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme

Aslım, Gökhan; Tekindal, Mustafa Agah

doi:10.25048/tudod.886145

COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme

Gökhan ASLIM, (Selçuk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı, Konya, Türkiye)

Mustafa Agah TEKİNDAL (İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Biyoistatistik Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye)

Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi

11 2

Yıl: 2021 Cilt: 5 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 226 - 232 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.25048/tudod.886145 İndeks Tarihi: 04-01-2022

COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme

Öz:

Koronavirüs hastalığı ortaya çıktığı ilk günden itibaren dünyanın dört bir yanında ülkeler, ekonomik, sosyal, yasal vb. pek çok alanda sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Tüm salgın hastalıklarda olduğu gibi, bu pandeminin de aşı çalışmaları, araştırma ve yayın etiği, çevre etiği, bilgi kirliliği gibi pek çok etik yönü dikkat edilmesi gereken konular arasında yerini almıştır. Ayrıca bu dönemde elde edilen verilerin doğru analizi, yorumlanması ve toplum sağlığı açısından kullanılması oldukça önemli bir konudur. Çalışmada da bu bağlamda COVID-19 pandemisinin içerdiği çeşitli etik konuların ve veri analitiğinin genel bir bakış açısıyla değerlendirilmesi amaçlandı. Hem mevcut pandemi hem de gelecekte yaşanabilecek olası pandemiler için etik değerlendirmelerin ve veri analizinin oldukça önemli ve muhakkak yararlanılması gereken konular olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelime:

An Evaluation of the Various Ethical Aspects and Data Analytics of the COVID-19 Pandemic

Öz:

Since the first day of coronavirus disease, countries worldwide have been involved in economic, social, legal, Etc. It has become a problem faced by many problems. As in all epidemic diseases, many ethical aspects of this pandemic such as vaccine studies, research and publication ethics, environmental ethics and information pollution have taken their place among the issues that need to be considered. In addition, the correct analysis, interpretation and use of the data obtained in this period for public health are critical. In this context, the study aimed to evaluate the various ethical issues and data analytics included in the COVID-19 pandemic from a general perspective. Therefore, it can be said that ethical evaluations and data analysis are critical and must be utilized for both the current pandemic and the possible future pandemics.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık

1. Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, Zhang L, Fan G, Xu J, Gu X, Cheng Z, Yu T, Xia J, Wei Y, Wu W, Xie X, Yin W, Li H, Liu M, Xiao Y, Gao H, Guo L, Xie J, Wang G, Jiang R, Gao Z, Jin Q, Wang J, Cao B. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020;395:497-506.
2. Li Q, Guan X, Wu P, Wang X, Zhou L, Tong Y, Ren R, Leung KSM, Lau EHY, Wong JY, Xing X, Xiang N, Wu Y, Li C, Chen Q, Li D, Liu T, Zhao J, Liu M, Tu W, Chen C, Jin L, Yang R, Wang Q, Zhou S, Wang R, Liu H, Luo Y, Liu Y, Shao G, Li H, Tao Z, Yang Y, Deng Z, Liu B, Ma Z, Zhang Y, Shi G, Lam TTY, Wu JT, Gao GF, Cowling BJ, Yang B, Leung GM, Feng Z. Early transmission dynamics in Wuhan, China, of novel coronavirus-infected pneumonia. N Engl J Med. 2020;382(13): 1199-1207.
3. World Health Organization (WHO) (2020). WHO Timeline - COVID-19. (Erişim: https://www.who.int/news-room/ detail/27-04-2020-who-timeline---covid-19 Erişim tarihi:15 Şubat 2021.)
4. Angelos P. Surgeons, ethics, and COVID-19: Early lessons learned. J Am Coll Surg. 2020; 230(6):1119-1120.
5. Aslım HP, Dik I, Gülbahçe R, Bulut O. Modern çağın sorunu: Covid-19. Eurasian J Vet Sci. 2020; Covid-19 Special Issue: 11- 16.
6. Zhou F, Yu T, Du R, Fan G, Liu Y, Liu Z, Xiang J, Wang Y, Song B, Gu X, Guan L, Wei Y, Li H, Wu X, Xu J, Tu S, Zhang Y, Chen H, Cao B. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID‐19 in Wuhan, China: A retrospective cohort study. Lancet. 2020; 395: 1054-1062.
7. Nicola M, Alsafi Z, Sohrabi C, Kerwan A, Al-Jabir A, Iosifidis C, Agha M, Agha R. The socio-economic implications of the coronavirus and COVID-19 pandemic: A review. Int J Surg. 2020;78:185-193.
8. Centers of Disease Control and Prevention (CDCP) (2020). Interim infection prevention and control recommendations for patients with suspected or confirmed Coronavirus Disease 2019 in healthcare settings. (Erişim: https://www. cdc.gov/coronavirus/2019‐ncov/infection‐control/control‐ recommendations.html. Erişim tarihi: 17 Şubat 2020.)
9. Shuman AG, Pentz RD. Cancer research ethics and COVID-19. Oncologist. 2020; 25(6): 458-459.
10. Sabatello M, Blankmeyer T, McDonald KE, Appelbaum PS. Disability, ethics, and health care in the COVID-19 Pandemic. AJPH. 2020;110(10):1523-1527.
11. Köken AH (2020). Etik yönleriyle Coronavirüs (Covid 19) pandemisi. Ankara Barosu Sağlık Hukukunda COVID-19 Bülteni. (Erişim: http://www.ankarabarosu.org.tr/upload/ EkSayfa/diger/SHK/20200514eyc.pdf Erişim tarihi: 20 Şubat 2021).
12. Rosenbaum L. Facing Covid-19 in Italy-ethics, logistics, and therapeutics on the Epidemic’s front line. N Engl J Med. 2020;382(20):1873-1875.
13. Aydın E. Tıp etiğine giriş. Pagem A Yayıncılık, Ankara, 2001.
14. Yalçınkaya E. Covid-19 ve getirdiği etik sorunlar. Türkiye Biyoetik Dergisi. 2019;6(3):122-127.
15. Örnek Büken N. COVID 19 pandemisi ve etik konular. Sağlık ve Toplum Dergisi. 2020; Özel Sayı: 15-26.
16. Üstün Ç, Özçiftçi S. COVID-19 pandemisinin sosyal yaşam ve etik düzlem üzerine etkileri: Bir değerlendirme çalışması. Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi. 2020; 25 (Özel Sayı 1): 142-153.
17. Arın Namal F, Alkan E. COVID-19 hastaları ve etik: Hekimlere triaj önerileri. COVID-19 Pandemisi ve Etik. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2021; 1-9.
18. Palandöken E. COVID-19 pandemisi ve hemşireler için etik sorunlar. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi. 2020; 5(2): 139-142.
19. Leblebicioğlu H, Nair Aktaş F. Covid-19 salgınıyla mücadele: Yoğun bakım hemşireliği meslek ve kişisel etik perspektifi. Yoğun Bakım Hemşireliği Dergisi. 2020; 24(EK-1): 73-80.
20. Topçu İ, Nasuhbeyoğlu N. Gen düzenleme teknolojileri bağlamında covıd-19 aşı çalışmaları ve etik sorunlar. Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi. 2020; 25 (Özel Sayı 1): 274-284.
21. Çobanoğlu N. Bireysel, profesyonel, toplumsal, bilimsel ve siyasal etiği yeniden sorgulatan COVID-19 pandemisi. Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi. 2020; 25 (Özel Sayı 1): 36-42.
22. Jamrozik E, Selgelid M. COVID-19 human challenge studies: Ethical issues. Lancet Infect Dis. 2020; 20: 198-203.
23. UNESCO (2020). COVID-19 hakkında açıklama: Global bakış açısıyla etik konular üzerine görüş. (Erişim: https://unesdoc. unesco.org/ark:/48223/pf0000373115_tur Erişim tarihi: 20 Şubat 2021).
24. World Health Organization (WHO) (2020). Improving vaccination demand and addressing hesitancy. (Erişim: www.who.int/immunization/programmes_systems/vaccine_ hesitancy/en Erişim tarihi: 20 Mayıs 2021).
25. Lei R, Qiu R. (2020). Chinese bioethicists: silencing doctor impeded early control of coronavirus. (Erişim: https:// www. thehastingscenter.org/coronavirusdoctor- whistleblower. Erişim tarihi: 16 Şubat 2021).
26. Smith MJ, Upshur REG, Emanuel EJ. Publication ethics during public health emergencies such as the COVID-19 Pandemic. AJPH. 2020; 110(7): 947-948.
27. Robinson K. A false promise of COVID-19 ‘big’ health data? Health data integrity and the ethics and realities of Australia’s health information management practice. Health Inf Manag. 202; 50(1-2): 9-12.
28. Elm U, Joy N, House G, Schlomi M. Cyllage City COVID-19 outbreak linked to zubat consumption. American Journal of Biomedical Science & Research. 2020; 8(2): 140-142.
29. Yurtsever M. COVID-19 Pandemisinin çevre üzerindeki erken dönem etkileri. Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi. 2020;25(3): 1611-1636.
30. McCloskey B, Heymann DL. SARS to novel coro-navirus-old lessons and new lessons. Epidemiol Infect. 2020;148 (e22): 1-4.
31. Saadat S, Rawtani D, Hussain CM. Environmental perspective of COVID-19. Science of the Total Environment. 2020;728 (2020): 1-7.
32. Ünder H. Çevre felsefesi etik ve metafizik görüşler. Ankara, Doruk Yayımcılık, 1996.
33. Meagher K, Cummins NW, Bharucha AE, Badley AD, Chlan LL, Wrigt S. COVID-19 ethics and research. Mayo Clin Proc. 2020; 95(6): 1119-1123.
34. Habertürk (2021). Uludağ’da korona parti! (Erişim: https:// www.haberturk.com/pes-dedirten-olay-son-dakika-uludagda-korona-parti-2949559. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021).
35. Sputniknews (2021). Yasaklara rağmen nişan eğlencesi: Maskeleri mendil yapıp halay çektiler. (Erişim: https:// tr.sputniknews.com/turkiye/202102141043809457-yasaklararagmen-nisan-eglencesi-maskeleri-mendil-yapip-halaycektiler/ Erişim tarihi: 20 Şubat 2021).
36. Hürriyet (2021). Yasağa rağmen açık kahvenin sahibi ile kağıt oynayan 12 kişiye para cezası. Erişim: https://www.hurriyet. com.tr/gundem/yasaga-ragmen-acik-kahvenin-sahibi-ilekagit-oynayan-12-kisiye-para-cezasi-41715344. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021).
37. Aydın AF. Post-truth dönemde sosyal medyada dezenformasyon: Covid-19 (Yeni Koronavirüs) pandemi süreci. Asya Studies-Academic Social Studies. 2020; 4(12): 76- 90.
38. Türk Tabipleri Birliği (TTB) (2020). Türk Tabipleri Birliği olarak 6 aydır söylediklerimizi Sayın Bakan doğruladı: Turkuaz tablo kara tabloya dönüştü. (Erişim: https://www.ttb. org.tr/haber_goster.php?Guid=bdcc7294-0405-11eb-85e4- b78881f13431. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021).
39. Ienca M, Vayena E. On the responsible use of digital data to tackle the COVID-19 pandemic. Nature Medicine. 2020; 26: 458-464.
40. Ward PR. Improving access to, use of, and outcomes from public healthprograms: The importance of building and maintaining trust with patients/clients. Front Public Health. 2017; 5(22.):1-7.
41. World Health Organization (WHO). Guidance For Managing Ethical Issues In Infectious Disease Outbreaks. World Health Organisation. (Erişim: https://apps.who.int/iris/ handle/10665/250580. Erişim tarihi: 31 Mart 2021).
42. Brown S. How COVID-19 is disrupting data analytics strategies. (Erişim: https://mitsloan.mit.edu/ideas-made-tomatter/how-covid-19-disrupting-data-analytics-strategies. Erişim tarihi: 31 Mart 2021).
43. Sheng J, Amankwah-Amoah J, Khan Z, Wang X. COVID-19 Pandemic in the new era of big data analytics: Methodological innovations and future research directions. British Journal of Management. 2020;0:1-20.
44. O’Neill RT. Reacting to crises: The COVID-19 impact on biostatistics/epidemiology. Contemp Clin Trials. 2021;102:106214.
45. Mondal MRH, Bharati S, Podder P, Podder P. Data analytics for novel coronavirus disease. Inform Med Unlocked. 2020; 100374: 1-13.
46. Fischl MA, Richman DD, Grieco MH, Gottlieb MS, Volberding PA, Laskin OL, Leedom JM, Groopman JE, Mildvan D, Schooley RT. The efficacy of Azidothymidine (AZT) in the treatment of patients with AIDS and AIDS-related complex. N Engl J Med. 1987;317(4):185-191.
47. Food and Drug Administration (FDA) (2016). Real-world evidence. (Erişim: https://www.fda.gov/science-research/ science-and-research-special-topics/real-world-evidence. Erişim tarihi: 15 Şubat 2021).
48. Food and Drug Administration (FDA) (2018a). Meta-Analyses of Randomized Controlled Clinical Trials to Evaluate the Safety of Human Drugs or Biological Products Guidance for Industry, Draft. https://www. fda.gov/media/117976/download. Erişim tarihi: 15 Şubat 2021).
49. Food and Drug Administration (FDA) (2018b). Avandia (rosiglitazone) labels now contain updated information about cardiovascular risks and use in certain patients. (Erişim: https://www.fda.gov/drugs/drug-safety-and-availability/fdadrug-safety-communication-avandia-rosiglitazone-labelsnow-contain-updated-information-about. Erişim tarihi: 15 Şubat 2021).
50. Food and Drug Administration (FDA) (2018c). FDA requires removal of some prescribing and dispensing restrictions for rosiglitazone-containing diabetes medicines. (Erişim: https://www.fda.gov/drugs/drug-safety-and-availability/fdadrug-safety-communication-fda-requires-removal-someprescribing-and-dispensing-restrictions. Erişim tarihi: 15 Şubat 2021).

APA	Aslım G, Tekindal M (2021). COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. , 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
Chicago	Aslım Gökhan,Tekindal Mustafa Agah COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. (2021): 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
MLA	Aslım Gökhan,Tekindal Mustafa Agah COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. , 2021, ss.226 - 232. 10.25048/tudod.886145
AMA	Aslım G,Tekindal M COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. . 2021; 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
Vancouver	Aslım G,Tekindal M COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. . 2021; 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
IEEE	Aslım G,Tekindal M "COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme." , ss.226 - 232, 2021. 10.25048/tudod.886145
ISNAD	Aslım, Gökhan - Tekindal, Mustafa Agah. "COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme". (2021), 226-232. https://doi.org/10.25048/tudod.886145

APA	Aslım G, Tekindal M (2021). COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi , 5(2), 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
Chicago	Aslım Gökhan,Tekindal Mustafa Agah COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi 5, no.2 (2021): 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
MLA	Aslım Gökhan,Tekindal Mustafa Agah COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi , vol.5, no.2, 2021, ss.226 - 232. 10.25048/tudod.886145
AMA	Aslım G,Tekindal M COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi . 2021; 5(2): 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
Vancouver	Aslım G,Tekindal M COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi . 2021; 5(2): 226 - 232. 10.25048/tudod.886145
IEEE	Aslım G,Tekindal M "COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme." Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi , 5, ss.226 - 232, 2021. 10.25048/tudod.886145
ISNAD	Aslım, Gökhan - Tekindal, Mustafa Agah. "COVID-19 Pandemisinin Çeşitli Etik Yönleri ve Veri Analitiği Üzerine Bir Değerlendirme". Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi 5/2 (2021), 226-232. https://doi.org/10.25048/tudod.886145