Yıl: 2007 Cilt: 7 Sayı: 14 Sayfa Aralığı: 239 - 270 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri

Öz:
Tarihsel olarak sorunlu olan Türk Rus siyasi ilişkileri, kurtuluş savaşı yıllarında iyileşmiş ve Atatürk döneminde karşılıklı güvene dayalı kalıcı bir işbirliğine dönüşmüştür. Bu çerçevede, iki ülke 1925'te Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması'nı imzalamıştır. Buna karşın, ikinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye'nin savaş dışı kalmaya yönelik denge politikası izlemesi, bu çerçevede Almanlarla ticari ve diplomatik ilişkilerini kesmemesi ve Rusların savaşın galipler cephesinde yer alması gibi nedenlerle Moskova-Ankara ilişkileri savaşın sonuna doğru giderek kötüleşti. Özellikle Stalin'in Montreux sözleşmesinde tadilat yapılarak Ruslara Türk Boğazları üzerinde kontrol hakkı tanınması ve Türkiye'nin doğu sınırlarında Ruslar lehine değişiklik yapılması gibi talepleri krizi derinleştirmiştir. Bu çalışmanın amacı, savaşın seyri süresince değişen Türk-Rus ilişkilerini ve bunun iç ve dış politikaya yansımalarını resmi belgeler, dönemin diplomatik yazışma tutanakları, siyasi aktörlerin anıları ve Türk ve Rus basınına dayanarak siyasi tarih yöntemiyle incelemektir.
Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Siyasi Bilimler Uluslararası İlişkiler

-

Öz:
Despite the mutual historical suspicions, Turkish-Russian relations have been reestablished during the war of independence and then considerably improved in the time of Atatürk on the basis of bileteral trust and cooperation. As a result, the two countries have signed a friendship and nonagression treaty in 1925. However, because of Turkey's foreign policy that aimed to seek a balance between the great powers during the second world war in the sake of remaining out of war, its maintance of diplomatic and commercial ties with Germany, and the Russia's emergence from the war on the side of victrious powers have caused to deteriote Ankara-Moscow relations toward the end of the war. Particularly Stalin's demand that Russia should gain the control of Turkish straits by the amendent of Montreux Treaty regulating strait regime, and his irredindist claims that Turkish eastern borders must be redrawn in favor of the Soviet Union further deepened the crises between the two countries This study aims to examine changing Turkish-Russian relations during the course of the second world war and its implications to Turkish foreign and domestic politics by analyzing official documents, diplomatic reports, memoirs of the political actors of the time and discussions in daily press by using political history metodology.
Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Siyasi Bilimler Uluslararası İlişkiler
Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Ackermann, Joseph (1977), İkinci Dünya Savaşı'nda Türk-Alman İlişkileri, Atatürk Konferansları IV (1973-1974), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Akalın, Cüneyt (2003), Soğuk Savaş ABD ve Türkiye 1: 1945 -1952 (Olaylar - Belgeler),İstanbul: Kaynak yayınları.
  • Akın, Nur Özmen (1999), Rauf Orbay'ın Londra Büyükelçiliği, İstanbul, Bağlam Yayınları.
  • Akşam (1953d), "Rus Notasına Dair İstişareler Yapıldı-Menderes ile Churchill Arasında Notaya Dair Görüşme Açıklandı", 16 Haziran.
  • Akşam (1953a), "Kızıllar Bu Sabah 8 Maddelik Yepyeni ve Uzlaşıcı Bir Teklif Yaptılar", 7 Mayıs.
  • Akşam (1953b), "Kızılların Teklifi Müspet Karşılandı", 8 Mayıs.
  • Akşam (1953c), "Rusya Moskova Elçimize Bir Dostluk Notası Verdi- Kars, Ardahan ve Boğazlar Üzerindeki Eski İddialardan Vazgeçildiği, Daha Dostane Münasebetler Kurulması İsteğini Bildirdi", 11 Haziran
  • Alman Dışişleri Dairesi Belgeleri (1977), Türkiye'deki Alman Politikası (1941-1943), Çev. Levent Konyar, İstanbul, Havas Yayınları.
  • Arcayürek, Cüneyt (1987), Şeytan Üçgeni'nde Türkiye, Ankara, Bilgi Yayınları.
  • Armaoğlu, Fahir (1991a), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi: 1914-1980, Ankara, İş Bankası Yayınları.
  • Armaoğlu, Fahir (1991b), Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını.
  • Ataöv, Türkkaya (1965), Turkish Foreign Policy, Ankara, AÜSBF Yayınları.
  • Avcıoğlu, Doğan (1978), Milli Kurtuluş Tarihi: Cilt 4, İstanbul, Tekin Yayınları
  • Aydemir, Şevket Süreyya (1991), İkinci Adam: Cilt 2, 6. Baskı, İstanbul, Remzi Kitabevi.
  • Aydın, Mustafa, "Savaş Kaosunda Türkiye: Göreli özerklik-2", içinde Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Cilt 1: 1919-1980, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, 387-475.
  • Ayın Tarihi (1945), No. 145, Aralık
  • Ayın Tarihi (1946a), No. 149, Nisan.
  • Ayın Tarihi (1946b), No. 148, Mart.
  • Ayın Tarihi (1946c), No. 153, Ağustos.
  • Ayın Tarihi (1946d), No. 154, Eylül.
  • Ayın Tarihi (1946e), No. 155, Ekim.
  • Barutçu, Faik Ahmet (1977), Siyasi Anılar (1939-1954), İstanbul, Milliyet Yayınları.
  • Berkes, Niyazi (1997), Unutulan Yıllar, Haz. Ruşen Sezer, İstanbul, İletişim Yayınları.
  • Bilge, Suat (1992), Güç Komşuluk, Ankara, Türkiye İş Bankası kültür yayını.
  • Bilsel, Cemil (1948), Türk Boğazlan, İstanbul, İsmail Akgün Matbaası.
  • Birand, Mehmet Ali (1985), "Kuneralp'a Cevap", Yeni Gündem, Sayı 16.
  • Bisbee, Eleanor (1951), The New Turks: Pioneer of the Republic (1920-1950), Philadelphia, University of Pennsylvania Press
  • Burçak, Rıfkı Salim (1983), Moskova Görüşmeleri ve Dış Politikamız, Ankara, Gazi Üniversitesi Yayınları.
  • Cumhuriyet (1953), "Türkiye Rusya'nın Bu Girişimlerini Genel Olarak Olumlu Karşıladı", 11 Haziran.
  • Cumhuriyet (1948), 13 Aralık.
  • Cumhuriyet (1947a), 4 Mart.
  • Cumhuriyet (1947b), 13 Mart.
  • Cumhuriyet (1946a), 19 Şubat.
  • Cumhuriyet (1946b), 9 Ocak.
  • Cumhuriyet (1946c), 26 Şubat.
  • Cumhuriyet (1946d), 7 Ocak.
  • Cumhuriyet (1946e), 20 Şubat
  • Cumhuriyet (1946f), 25 Ağustos.
  • Cumhuriyet (1945a), 20 Mart.
  • Cumhuriyet (1945b), 29 Haziran.
  • Cumhuriyet (1945c), 21 Aaralık.
  • Cumhuriyet (1945d), 21 Aralık.
  • Cumhuriyet (1944), 9 Ağustos.
  • Darendelioğlu, İlhan (1976), Büyük Kavga, İkinci Baskı, İstanbul, Oymak Yayınları.
  • Dantzig B. (1949), Turtsii (Türkiye), Moskova, Savaş Bakanlığı Yayınları.
  • Daver, Abidin (1946), "Notamızdan Sonra Sovyet Rusya Ne Yapacak", Cumhuriyet, 26 Ağustos.
  • Daver, Abidin (1945), "Amerika, yakın ve Orta Doğu'nun Koruyucusu", Cumhuriyet, 8 Nisan, Cumhuriyet.
  • Denniston, Robin (1998), ChurchilFin Gizli Savaşı: Diplomatik Yazışmalar (1942-1944), Çev. Sinan Gürtuna, İstanbul, Sabah Yayınları.
  • Deringil, Selim (1994), Denge Oyunu, İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları.
  • Dışişleri Bakanlığı (1973), Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl: 2. Dünya Savaşı Yılları(1939-1946), Ankara, Dışişleri Bakanlığı Yayınları.
  • Dikerdem, Mahmut (1989), Hariciye Çarkı: Anılar, İstanbul, Cem Yayınevi.
  • Dugin, Aleksandr (2004), "Türkiye'nin Avrasyacılık Stratejisi", Teori, Aralık, s. 47.
  • Dumont, Paul (1968), İkinci Dünya Savaşı Gizli Belgeleri, Çev. Muammer Sencer ve M. Ali Yalçın, İstanbul: May yayınları
  • Düstur, III. Tertip, C. 20
  • Düstur, III. Tertip, C. 22
  • Ebuzziya, Ziyaed (1945), "Yoktan Mesele Çıkarmak", Tasvir, 29 Temmuz.
  • Ekinci, Nejdet (1997), Türkiye'de Çok Partili Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
  • Erim, Nihat (1966), "Türkiye'nin Dış Politika Sorunları" Yön, sayı 156, 25 Mart. Erkilet, H. E. (1953), "Sovyet Barış Taarruzu", Milliyet, 11 Mart.
  • Erkin, Feridun Cemal (1980), Dışişlerinde 34 Yıl: Cilt 1, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları
  • Erkin, Feridun Cemal (1968), Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara, Başnur Matbaası
  • Esmer, Ahmet Şükrü; Sander, Oral (1977), Olaylarla Türk Dış Politikası: Cilt 1 (1919-1973), Ankara, AUSBF Yayınları.
  • Esmer, Ahmet Şükrü (1954), "Yalta'da Türkiye", Siyasal İlimler Mecmuası, C. 24, S. 227.
  • Esmer, Ahmet Şükrü (1947), "The Straits: Crux of World Politics", Foreign Affairs, C. 25, S. 2.
  • Gerede, Hüsrev (1994), Harb İçinde Almanya (1939-1942), Istanbul, ABC Yayınları.
  • Glasneck, Johannes (1976), Türkiye'de Faşist Alman Propagandası, Çev. Arif Gelen, Ankara, Onur Yayınları.
  • Gönlübol, Mehmet, Cem Sar, A: Şükrü Esmer, Haluk Ulman, Suat Bilge, Duyguı Sezer (1968), Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara, Dışişleri Bakanlığı Matbaası.
  • Gürkan, Nilgün (1993), Türkiye'de Demokrasiye Geçişte Basın (1945-1950), İstanbul İletişim Yayınları
  • Gürses (1945), 28 Aralık.
  • Gürün, Karman (1991), Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını.
  • Gürün, Kamran (1968), "Türkiye'yi İkinci Dünya Savaşma Sokma Çabalan", Belleten, No. 204. Halil, Ali (1968), NATO ve Türkiye, İstanbul, Gerçek Yayınları.
  • Harward, Harry N. (1963), The United States and Turkey: American Foreign Policy in the Straits Question, Washington, US Government Printing Office. İkdam Gece Postası (1946), 7 Ocak.
  • İsmet İnönü'nün TBMM'deki Konuşmaları (1993), Ankara, TBMM Kültür-Sanat Yayınları.
  • Jeopolitik İlmi Antropoloji Denemesi (1946), İstanbul, Gençlik Kitabevi.
  • Kılıç, Altemur (1969), Turkey and the World, Washington, Public Affairs Press.
  • Kıvırcık, Emin (2007), Büyükelçi: Behiç Erkin, İstanbul, GOA Basın, Yayın ve Tanıtım.
  • Kissenger, Henry, Diplomacy, New York: Smon & Schuster. 1994.
  • Koçak, Cemil (1995), Türkiye'de Milli Şef Dönemi: Cilt 1 (1938-1945), 2. Baskı, İstanbul İletişim Yayınları.
  • Koçak, Cemil (1986), Türkiye'de Milli Şef Dönemi (1938-1945), Ankara, Yurt Yayınları.
  • Kuneralp, Zeki (1981.), Sadece Diplomat: Anılar, Belgeler, 2. baskı, İstanbul, İstanbul Matbaası.
  • Küçük, Yalçın (1979), Türkiye Üzerine Tezler (1908-1978): İkinci Kitap, Ankara, Tekin Yayınları.
  • Kürşad (1947), C. 1, S. 3, 3 Mayıs.
  • Kürşad(1947), "Türk Milletine Açık Mektup", Kürşad, C. 1, S. 4, 10 Haziran.
  • Miller, A. (1948), Ocerki Noveyşey Istorii Turtsii (Yeni Türkiye Üzerine), Moskova, SSCB Bilimler Akademisi.
  • Milliyet (1953a), "Sovyet Sulh Taarruzu İhtiyatla Karşılandı", 11 Mart.
  • Milliyet (1953b), "Sovyetler Bize Bir Nota Verdi-Rusya Hükümetimizden İki Memleket Arasındaki Gerginliğin İzole Edilmesini ve Normal Münasebetlerin Tesisini İstedi", 11 Haziran.
  • Milliyet (1953c), "Sovyet Rusya'ya Verilecek Cevabi Notamız Hazırlandı", 15 Haziran.
  • Nadi, Nadir (1946a), "Dost Amerika'nın Denizcilerini Karşılarken", Cumhuriyet, 5 Nisan.
  • Nadi, Nadir (1946b), "Cevabımız Rusları Memnun Eder Mi?", Cumhuriyet, 25 Ağustos.
  • Nadi, Nadir (1945a), "Türk-Sovyet Dostluğunun Yarını", Cumhuriyet, 9 Nisan.
  • Nadi, Yunus (1945b), "O Metod Bize Sökmez", Cumhuriyet, 23 Aralık.
  • Oran, Baskın, "Türkiye'nin 'Kuzeydeki Büyük Komşu' Sorunu Nedir? (Türk Sovyet İlişkileri 1939-1970)", Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt XXV, No: 1, 1970, ss. 41-93.
  • Öndeş, Osman (1980), 2. Dünya Savaşı (1939-1945), 3. Baskı, İstanbul, Altın Kitaplar Matbaası.
  • Özdalga, Numan (1965), Türk Boğazlarının Tarih İçindeki Önemi, Ankara, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı.
  • Özgüldür, Yavuz (1993), Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Ankara, Genelkurmay Başkanlığı.
  • Rubin, Barry (1997), İstanbul Entrikaları: İkinci Dünya Savaşı'nda Casusluk Öyküleri,Çev. Selim Atalay, İstanbul, Milliyet yayınları.
  • Sadak, Necmettin (1946), "Aziz Dostlarımız Hoşgeldiniz", Akşam, 5 Nisan.
  • Sadak, Necmettin (1945), "Türkiye Rusya Münasebetleri Dolayısıyla Yanlış ve Şüpheli Görüşler", Akşam, 14 Temmuz.
  • Sadak, Necmettin (1944a), "Sovyet Rusya'nın Bulgaristan'a Harp Notası", Akşam, 7 Eylül.
  • Sadak, Necmettin (1944b), "Sovyet Rusya Ordularının Bulgaristan'ı İstila Etmeleri Hadisesi", Akşam, 10 Eylül.
  • Saray, Mehmet (2000), Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye'nin NATO'ya Girişi, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
  • Soysal, İsmail (1983), Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları: Cilt 1 (1920-1945), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Sertel, Zekerya (1977), Hatırladıklarım, İstanbul, Gözlem Yayınları.
  • Sertel, Sabiha (1966), Roman Gibi, İstanbul, Ant Yayınları.
  • SSCB Dışişleri Bakanlığı (2003), 2. Dünya Savaşı'nda Türkiye Üzerine Gizli Pazarlıklar:1939-1944, Çev. L. Konyar ve N. Uğurlu, İstanbul, Örgün Yayınları.
  • Şafak, Erdal (2006), "Ahmet Bey ve Babası", Sabah, 9 Temmuz.
  • Şimşir, Bilal (1996), Bizim Diplomatlar, İstanbul, Bilgi Yayınları.
  • Talpirus, Günay (1945), "Sovyetler'in Türkiye'den istediği topraklar", Selçuk Gazetesi, 22 Aralık.
  • Tan (1944), 9 Ağustos.
  • Tanin(1946), 7 Ocak.
  • Tanin (1943), 22 Ekim.
  • Tasvir (1949), 16 Haziran.
  • Tasvir (1947), 27 Şubat.
  • TBMM Zabıt Ceridesi (1941), Devre 6, İçtima 2, C. 19,69 inikat, 19 Haziran.
  • TBMM Zabıt Ceridesi (1944a), Devre 7, İçtima 1, C. 9,45 inikat, 20 Nisan.
  • TBMM Zabit Ceridesi (1944b), Devre 7, İçtima 1, C. 13, Fevkalade inikat, 2 Ağustos.
  • TBMM Zabıt Ceridesi (1945), Devre 7, Olağanüstü İçtima, C. 15,23= Şubat.
  • Toker, Metin (1971), Türkiye Üzerinde 1945 Kabusu, Ankara Akis Yayınlan.
  • Turgut, Hulusi (1995), Türkeş'in Anıları: Şahinlerin Dansı, İstanbul, Sabah Yayınları.
  • Truman (1968), Hatıralarım, Çev. Cihad Baban ve Semih Tuğrul, Ankara: Ulusal Basın.
  • Tüzün, Süleyman (2005), İkinci Dünya Savaşı'nda Türkiye'de Dış Türkler Tartışmaları (1939-1945), İsparta, Fakülte Kitabevi.
  • Ulman, Haluk (1961), Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri (1939-1947), Ankara, Sevinç Matbaası.
  • Ulus, (1949), 1 Nisan.
  • Ulus (1943), 21 Ekim.
  • Ulus (1941); 19 Haziran.
  • Us, Asım (1966), 1930-1950 İnönü: İkinci Dünya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giriş Devri Hatıraları, İstanbul, Vakit Matbaası.
  • Us, Asım (1945), "Ermeni Aydınlarını İnsafa Davet Ediyoruz", Vakit, 25-26 Aralık
  • Weisband, Edward (2002), 2. Dünya Savaşı ve Türkiye, Çev. M. A. Kayabal ve Örgen Uğurlu, İstanbul, Örgün Yayınları.
  • Wells, Summer (t. y.), Karar Zamanı, Çev. Zekeriya Sertel, İstanbul, Lütfi Kitabevi.
  • Vakit (1945a), 25 Aralık.
  • Vakit (1945b), 21 Aralık.
  • Vakit (1945c), 22-23 Aralık.
  • Vatan (1944), 9 Ağustos.
  • Yalçın, Hüseyin Cahit (1945a), "Moskova Radyosunun Hücunları", Tanin, 22 Haziran.
  • Yalçın, Hüseyin Cahit (1945b), "Zincirleri Koparan İhtiraslar", Tanin, 30 Haziran.
  • Yalçın, Hüseyin Cahit (1944), "Rus-Bulgar Harbi, Oldu, Bitti", Tanin, 7 Eylül.
  • Yalman, Ahmet Emin (1997), Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt 2, Haz. Erol Sadi Erdinç, İstanbul, Pera Turizm ve Ticaret Yayınları.
  • Yalman, Ahmet Emin (1945), Rus Davası", Vatan, 8-12 Temmuz.
  • Yeni Yol (1946), "Gürcü istekleri münasebetiyle", 2 Ocak.
  • Yücel, Hasan Ali (1946), İnönü'nün Söylev ve Demeçleri: Cilt 1, İstanbul. MEB Yayınları
APA SEMİZ Y, AKGÜN B (2007). Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. , 239 - 270.
Chicago SEMİZ YAŞAR,AKGÜN Birol Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. (2007): 239 - 270.
MLA SEMİZ YAŞAR,AKGÜN Birol Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. , 2007, ss.239 - 270.
AMA SEMİZ Y,AKGÜN B Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. . 2007; 239 - 270.
Vancouver SEMİZ Y,AKGÜN B Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. . 2007; 239 - 270.
IEEE SEMİZ Y,AKGÜN B "Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri." , ss.239 - 270, 2007.
ISNAD SEMİZ, YAŞAR - AKGÜN, Birol. "Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri". (2007), 239-270.
APA SEMİZ Y, AKGÜN B (2007). Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 7(14), 239 - 270.
Chicago SEMİZ YAŞAR,AKGÜN Birol Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 7, no.14 (2007): 239 - 270.
MLA SEMİZ YAŞAR,AKGÜN Birol Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, vol.7, no.14, 2007, ss.239 - 270.
AMA SEMİZ Y,AKGÜN B Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 2007; 7(14): 239 - 270.
Vancouver SEMİZ Y,AKGÜN B Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri. Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 2007; 7(14): 239 - 270.
IEEE SEMİZ Y,AKGÜN B "Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri." Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 7, ss.239 - 270, 2007.
ISNAD SEMİZ, YAŞAR - AKGÜN, Birol. "Dostluktan krize: İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türk-Rus ilişkileri". Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 7/14 (2007), 239-270.