Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi

Ökse, Ayşe Tuba

Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi

Ayşe Tuba ÖKSE (Prof. Dr., Kocaeli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı, Kocaeli, Türkiye)

Arkeoloji ve Sanat

70 0

Yıl: 2022 Cilt: 169 Sayı: 169 Sayfa Aralığı: 25 - 46 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 02-11-2022

Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi

Öz:

Ambar Barajı projesi kapsamında Gre Fılla’da yürütülen kurtarma kazılarıyla, Yukarı Dicle Vadisi'ne akan çayların oluşturduğu alüvyon ovasının kuzey kenarında yer alan Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşimi açığa çıkmıştır. Kalibre edilmiş tarihlere göre ilk yerleşim anatoprak üzerine MÖ 9300 civarında kurulmuştur. Çanak Çömleksiz Neolitik A evresine tarihlenen çukur yapılar yuvarlak ve oval planlıdır. Bu evrenin geç yerleşim tabakaları sel dolgularıyla tahrip olmuştur. Üst tabakalarda yüzey üzerine inşa edilmiş köşeleri yuvarlatılmış dörtgen planlı yapıların duvarları dal örgü tekni- ğiyle, çamur sıvalı yapılmıştır. Bazı yapıların tabanları altında basit toprak gömütler açığa çıkmıştır. Sel dolguları üzerine inşa edilen Çanak Çömleksiz Neolitik B yerleşimi, içlerinde ahşap çatıyı taşıyan dörder taş örgü paye bulunan köşeleri yuvarlatılmış çukur yapılarla karakterize olmuştur. Bu yapıların her tabakası bilinçli olarak taş, kerpiç molozu, hayvan kemikleri, figürinler, sürtmetaş ve yontma- taş buluntular içeren dolgu ile gömülmüştür. Çukur yapıların içinde ele geçen buluntular, bunların ritüel amaçlı ortak kullanıldığına işaret etmektedir. Çukur yapıları çevreleyen dörtgen planlı yapılar, içlerinde ele geçen in situ ocak, öğütme taşı, havan, havaneli v.s. buluntulara göre, konut olarak kullanılmıştır. Bu yapıların çoğu hücre planlı ve geniş mekânlı planlara sahip olup, payandalı yapılar ve az sayıda ızgara planı andıran biçimler de bulunmaktadır. Bunlar 5-14 yapı katından oluşan zemi- nüstü yapılardır ve yeni yapılar doğrudan öncekinin üzerine inşa edilmiştir. Her iki yapı tipi de MÖ 9. binyıl boyunca eşzamanlı olarak kullanılmıştır. MÖ 8. binyılın ilk yüzyılları boyunca çukur yapıların kullanımı sona ermiş, ancak, üzerlerine herhangi bir yapı inşa edilmemiştir. Buna göre çukur yapıların bulunduğu alanlar, boyutları daha büyümüş dörtgen konutlar arasında açık alanlar olarak kullanılmış görünmektedir.

Anahtar Kelime:

GRE FILLA: A PRE-POTTERY NEOLITHIC SETTLEMENT ESTABLISHED ON THE AMBAR ÇAY VALLEY, UPPER TIGRIS REGION

Öz:

Abstract Salvage excavations at Gre Fılla, carried out within the Ambar Dam project brought out a Pre-Pottery Neolithic (PPN) settlement, located on the northern border of the alluvial plain formed by the tributar- ies of the Upper Tigris valley. The settlement was established on the virgin soil in ca. 9300 cal. BC. The rounded and oval pit houses are dated to the PPNA. The settlement was disturbed by several floods in dhe later phase of PPNA. The upper levels bear quadrangular oversurface dwellings with rounded corners and wattle-and-daub superstructures. Under the floors of some houses, simple earth burials have been uncovered. The PPNB settlement resting on flood deposits is marked by oval subterranean structures with accentuated corners, each equipped with four stone piers carrying the wooden roof. Each level of these structures was intentionally filled with stone and mudbrick debris including ani- mal bones, figurines, ground stone and chipped stone artefacts. The inventory of all subterranean structures point to a function concerning collective use for ritual purposes. Quadrangular buildings surrounding each subterranean structure seem to have been used as dwellings, according to the in situ inventory including hearths, several girinding stones, mortars, pestles, etc. These are mostly cell-planned and large-room buildings, buttressed buildings, and a few quasi grill-planned buildings. These are oversurface buildings with 5–14 re-building levels, established directly on the preceeding buildings. Both structure types were used simultaneously throughout the 9th millennium BC. During the early centuries of the 8th millennium BC, the subterranean structures were out of use; however, no buildings were established on their places, indicating the use of open places among larger quad- rangular dwellings.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Bibliyografik

Altınbilek-Algül, Ç. 2013. "The Lithic Assemblages of Gusir Höyük (Turkey): The Preliminary Re- sults", F. Borrell, J. J. Ibanez ve M. Molist (yay.) Stone tools in transition: From hunter-gatherers to farming societies in the Near East: 289-297. Universitat Autonma de Barcelona, Servei de Publica- tions, Bellaterra (Barcelona).
Cauvin, J., O. Aurenche, M.-C. Cauvin ve N. Balkan-Atlı 2007. "Cafer Höyük, Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme Ait Bir Yerleşme", M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Türkiye’de Neolitik Dönem. Yeni Bulgular, Yeni Kazılar: 99-114. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Cauvin, J., O. Aurenche, M.-C. Cauvin ve N. Balkan-Atlı 2011. "The Pre-Pottery Site of Cafer Höyük", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) The Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin. New Excavations and New Research: 1-40. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Erim Özdoğan, A. 2011a. "Çayönü", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) The Neo- lithic in Turkey: The Tigris Basin. New Excavations and New Research: 185-269. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Erim-Özdoğan, A. 2011b. “Sumaki Höyük: A New Neolithic Settlement in the Upper Tigris Basin”, M. Özdoğan, N. Başgelen ve Kuniholm (yay.) The Neolithic in Turkey 1: The Tigris Basin. New Exca- vations and New Research: 19-60. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Erinç, S. 1980, “Kültürel Çevrebilim Açısından Güneydoğu Anadolu (İstanbul ve Chicago Üniver- sitesi Karma Projesi)”, Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları: 65-72. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
Hauptmann, H. 1993. “Ein Kultgebäude in Nevali Çori”, M. Frangipane vd. (yay.) Between the Riv- ers and Over the Mountains. Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata: 37-69. Dipartimento di scienze storiche, archeologiche e antropologiche dell’antichità, Università di Roma «La Sapienza», Rome.
Hauptmann, H. 1999. “The Urfa Region”, M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Neolithic in Turkey: 65-86. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Hauptmann, H. 2007. "Nevalı Çori ve Urfa Bölgesinde Neolitik Dönem", M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Türkiye’de Neolitik Dönem. Yeni Bulgular, Yeni Kazılar: 131-164. Arkeoloji ve Sa- nat Yayınları, İstanbul.
Hauptmann, H. 2011. "The Urfa Region", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin: 85-138. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Karadoğan, S. ve S. Tombul 2001. “Dicle Havzasındaki Doğal Çevre ve Beşeri Özellikler İle Arke- olojik Değerlerin, Bölge Paleo-Coğrafik ve Paleo-Kültürel Koşulların Belirlenmesindeki Rolü ve Bugünkü Durum”, H. Sezgin (yay.) Türkiye’de Risk Altındaki Doğal ve Kültürel Miras: 341-351. Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, İstanbul.
Karadoğan, S., A. Yıldırım ve İ. Atalay 2012. “Siesmisity Analysis of Southeast Anatolia with GIS Method”, İ. Atalay vd. (yay.) Potentials and Problems of Natural Environment in Turkey and Ro- mania: 13-30. İnkılap Publishing Company, İstanbul.
Kartal, M. 2009. Konar-Göçerlikten Yerleşik Yaşama Geçiş: Epi-paleolitik Dönem Türkiye’de Son Avcı-Toplayıcılar. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Kartal, M. 2012. "Körtik Tepe Yontmataş Endüstrisi", Araştırma Sonuçları Toplantısı 29/1: 475-490.
Kartal, M., G. Kartal, A. Coşkun, T. Carter, F. Şahin ve V. Özkaya 2018. "Chipped stone assemblages of Körtik Tepe (Turkey)", Journal of Archaeological Science 19: 92-99.
Kartal, M., H. Taşkıran, K. Bulut ve O. Dinç 2014. "Yontmataş Bulgular Işığında Yukarı Dicle Havzası’nda Yeni Bir Neolitik Yerleşim: Boncuklu Tarla", Ankara Üniversitesi Dil-Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 54: 489-500.
Karul, N. 2003. “Mezraa Teleilat Yerleşmesi ve ‘AB’ Yapısı”, M. Özdoğan, H. Hauptmann ve N. Başgelen (yay.) From Village to Cities. Early Villages in the Near East. Studies Presented to Ufuk Esin: 525-533. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Karul, N. 2011. "Gusir Höyük", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) The Neolithic in Turkey: The Tigris Basin. New Excavations and New Research: 1-17. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Karul, N. 2021. “Buried Buildings at Pre-Pottery Neolithic Karahantepe”, Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi 82: 21-31.
Karul, N., A. Ayhan ve M. Özdoğan 2002. “Mezraa Teleilat 2000”, N. Tuna ve J. Velibeyoğlu (yay.) Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları: 115-141. Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
Kavak, O. 2013a. “Diyarbakır Lice İlçesinin ve Çevresinin Yer Altı Zenginlik Kaynakları”, K. Haspolat vd. (yay.) Diyarbakır Yeraltı Kaynakları: 7-16. Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
Kirkbride, D. 1968. “Beidha 1967: An Interim Report”, Palestine Exploration Quarterly 100: 2, 90-96, DOI: 10.1179/peq.1968.100.2.90
Schmidt, K. 1988. "Nevali Çori: Zum Typenspektrum der Silexindustrie und der übrigen Kleinfunde", Anatolica 15: 161-201.
Schmidt, K. 1994. "The Nevali Çori Industry. Status of Research", H. G. Gebel ve S. K. Kozlowski (yay.) Neolithic Chipped Stone Industries of the Fertile Crescent: 239-252. Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence, and Enviroment 1, ex oriente, Berlin.
Muşkara, Ü. ve A. Konak 2021. “Obsidian Source Identification at Gre Fılla, Turkey”, Journal of Archaeological Science, Reports 38: 103003.
Ökse, A. T. 2020. "Yukarı Dicle Havzasında Ambar Çayı Vadisi Yerleşim Tarihi", Olba 28: 1-34.
Ökse, A. T. “Ambar Dam Salvage Excavations in 2018-2020: Ambar Höyük, Gre Fılla and Kendale Hecala”, S. R. Steadman ve G. McMahon (yay.) Archaeology of Anatolia, Vol. IV: Recent Discoveries (2019-2020): 4-20. Cambridge Scholars Press, Newcastle upon Tyne.
Ökse, A. T., H. Taşkıran, M. Kartal, A. Görmüş, E. Atay ve N. Erdoğan 2014. “Ilısu Barajı İnşaat Sahası 2012 Yılı Kurtarma Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı 35/1: 102-112.
Ökse, A. T., A. Konak ve V. Yurt 2020. "Ambar Barajı - Ambar Höyük, Gre Fılla (Ambar I) ve Kendale Hecala 2018 Kazısı", Kazı Sonuçları Toplantısı 41/1: 299-313. Özbaşaran, M. ve G. Duru 2011. “Akarçay Tepe: A PPNB and PN Settlement in Middle Euphrates- Urfa”, M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) The Neolithic in Turkey 2: The Euphrates Basin. New Excavations and New Research: 165-202. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Özdoğan, A. 1999. “Çayönü”, M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Neolithic in Turkey: 33-63. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Özdoğan, M. 2018. “Humanization of Building. The Neolithic Ritual of Burying the Sacred”, Origini XLI/1: 7-24.
Özdoğan, M. ve A. Özdoğan 1998. "Buildings of Cult and the Cult of Buildings", G. Arsebük, M. J. Mellink ve W. Schirmer (yay.) Light on Top of the Black Hill. Studies Presented to Halet Çambel: 581-593. Ege Yayınları, İstanbul.
Özdoğan, M. ve A. Özdoğan 1999. "Archaeological Evidence on the Early Metallurgy at Çayönü Tepesi", A. Hauptmann vd. (yay.) The Beginnings of Metallurgy, Der Anschnitt, Beiheft 9: 13-23. Deutsches Bergbau-Museum, Bochum.
Özkaya, V. ve A. Coşkun 2011. "Körtik Tepe", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) The Neolithic in Turkey: The Tigris Basin. New Excavations and New Research: 89-127. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Peasnall, B. L. 2004. “2002 Diyarbakır Small Streams Archaeological Survey”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 21/2: 29-44.
Rollefson, G. O. 1998. “Ain Gazal (Jordan): Ritual and Ceremony III”, Paleorient 9/2: 43-58.
Rollefson, G. O. 2005. “Early Neolithic Ritual Centers in the Southern Levant”, Neo-Lithics 2/05: 3-12.
Rosenberg, M. 1999. “Hallan Çemi”, M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Neolithic in Turkey: 25-33. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Rosenberg, M. 2011. "Hallan Çemi", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) The Neolithic in Turkey: The Tigris Basin. New Excavations and New Research: 61-78. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Schirmer, W. 1990. “Some Aspects of Building at the ‘Aceramic-Neolithic’ Settlement of Çayönü Tepesi”, World Archaeology 21/3: 363-387, DOI: 10.1080/00438243.1990.9980114
Schmidt, K. 1998. “Beyond Daily Bread: Evidence of Early Neolithic Ritual from Göbekli Tepe”, Neo-Lithics 2/98: 1-5.
Schmidt, K. 1999. “Boars, Ducks and Foxes-The Urfa Project 99”, Neo-Lithics 3/99: 12-16.
Schmidt, K. 2002. “Göbekli Tepe-Southeastern Turkey-The Seventh Campaing, 2001”, Neo-Lithics 1/02: 23-25.
Schmidt, K. 2007. Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe: En Eski Tapınağı Yapanlar. (Çev. R. Aslan), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Schmidt, K. 2011. "Göbekli Tepe", M. Özdoğan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (yay.) Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin: 41-83. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Stevanović, M. (1997). "The Age of Clay: The Social Dynamics of House Destruction", Journal of Anthropological Archaeology 16: 334-395.
Stordeur, D. 2000a. "New Discoveries in Architecture and Symbolism at Jerf e-Ahmer (Syria), 1997- 1999", Neo-Lithics 1/00: 1-4.
Stordeur, D. 2000b. “Jerf el Ahmar Et l’émergence du Néolithique au Proche-Orient’, J. Guilaine (yay.) Premiers Payans Du Monde. Naissance des agricultures. Séminaire du Collège de France: 33-60. Editions Errance, Paris.
Stordeur, D., M. Brenet, G. D. Aprahamian ve J. C. Roux 2000. “Les bâtiments communautaires de Jerf el Ahmar et Mureybet Horizon PPNA (Syrie)”, Paleorient 26/1: 29-44.

APA	Ökse A (2022). Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. , 25 - 46.
Chicago	Ökse Ayşe Tuba Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. (2022): 25 - 46.
MLA	Ökse Ayşe Tuba Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. , 2022, ss.25 - 46.
AMA	Ökse A Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. . 2022; 25 - 46.
Vancouver	Ökse A Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. . 2022; 25 - 46.
IEEE	Ökse A "Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi." , ss.25 - 46, 2022.
ISNAD	Ökse, Ayşe Tuba. "Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi". (2022), 25-46.

APA	Ökse A (2022). Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. Arkeoloji ve Sanat, 169(169), 25 - 46.
Chicago	Ökse Ayşe Tuba Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. Arkeoloji ve Sanat 169, no.169 (2022): 25 - 46.
MLA	Ökse Ayşe Tuba Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. Arkeoloji ve Sanat, vol.169, no.169, 2022, ss.25 - 46.
AMA	Ökse A Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. Arkeoloji ve Sanat. 2022; 169(169): 25 - 46.
Vancouver	Ökse A Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi. Arkeoloji ve Sanat. 2022; 169(169): 25 - 46.
IEEE	Ökse A "Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi." Arkeoloji ve Sanat, 169, ss.25 - 46, 2022.
ISNAD	Ökse, Ayşe Tuba. "Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi". Arkeoloji ve Sanat 169/169 (2022), 25-46.