Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar
Yıl: 2022 Cilt: 16 Sayı: 31 Sayfa Aralığı: 327 - 344 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 20-12-2022
Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar
Öz: Doğu Anadolu Bölgesi, Avrasya’dan Anadolu’ya gelen kavimler için ilk durak olmuştur. Dağlık bir coğrafya olan bölgede bulunan geniş platolar ve su kaynakları eskiçağlardan itibaren bu bölgeyi özellikle küçükbaş hayvancılıkla geçinen atlı göçer kültürler için cazibe merkezi haline getirmiştir. Orta Asya’dan Anadolu’ya girmek isteyen bu kavimler için Hazar Denizi tabii bir engel olmuşsa da bu kültürler kuzeyde Kafkas güneyde ise Zagros geçitlerini kullanarak Anadolu’ya girmişlerdir. Bu kültürler arkalarında kurganlar-mezarlar, damgalar-enler, runik yazılar, kaya resimleri, toponimler ve taş heykeller-balballar gibi birçok kültür unsuru bırakmışlardır. Makalede bu unsurlar arasında yer alan Şenkaya Taş heykelleri ve balbalları incelenmiştir. Taş heykeller betimlenerek motifleri değerlendirilmiş, önce kendi içlerinde sonra da Anadolu ve Avrasya taş heykel geleneği ile kıyaslaması yapılarak tarihlendirilmiştir.
Anahtar Kelime: Human Shaped Stone Sculptures and Balbals Belonging to Early Period Turkish Culture in Ormanlı Village of Şenkaya District of Erzurum
Öz: The Eastern Anatolia Region has been the first stop for the tribes coming to Anatolia from Eurasia. The wide plateaus and water resources in the region, which is a mountainous geog- raphy, have made this region a center of attraction for equestrian nomadic cultures that live on sheep and goats since ancient times. Although the Caspian Sea was a natural obstacle for these tribes who wanted to enter Anatolia from Central Asia, these cultures entered Anatolia using the Caucasus in the north and the Zagros in the south. These cultures left behind many cultural elements such as kurgans-graves, stamps-heaps, runic writings, rock paintings, toponyms and stone statues-balbals. In the article, Şenkaya Stone statues and balbals, which are among these elements, were exa- mined. Stone sculptures were depicted and their motifs were evaluated, and then they were dated by comparing them with the Anatolian and Eurasian stone sculpture tradition.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- AĞASIOĞLU, Feridun, Taşbaba Türk’ün Taş Yaddaşı, Türkiye Türkçesi, Hüseyin Adıgüzel, Bilge Oğuz, İstanbul 2014.
- ALTINKAYNAK, Erdoğan, “Deşt-i Kıpçak Balbalları”, Turkish Studies, 3/4, 2008, s. 97-119.
- BAİBOSYNOV, K. Stone Sculptures of Zhambyl Region, Almatı 1996.
- BELLİ, Oktay, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, Arkeoloji Sanat Yayınları, İstanbul 2003.
- BERNSHTAM, Aleksandr Natanovich, Istoriko-arkheologicheskiye ocherki Tsentral’nogo Tyan’-Shanya i Pamiro-Alaya, İzdatelstvo Akasemii Nauk SSRi, No 26, Moskova – Leningrad 1952.
- BİNGÖL, Akın, “Yüzey Araştırmaları Işığında Borluk Vadisi Kayaüstü Resimleri”,Selçuk Üniversi- tesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 39, 2016, s. 347-355.
- BİNGÖL, Akın, vd., “2008 Yılı Erzurum-Erzincan-Kars-lğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”,27. Araş- tırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara 2010, s. 375-399.
- BİNGÖL, Burak, Kuzeydoğu Anadolu Petroğliflerindeki Dağ Keçisi Motifi, Atatürk Üniversite- si-Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 2020, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
- CEYLAN, Alpaslan, “Doğuda İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası”,Türkler Ansiklopedisi IV, Ankara 2002, s. 425-429.
- CEYLAN, Alpaslan, “Doğu Anadolu’da İlk Türk İzleri”,XV. Türk Tarih Kongresi, c I, Ankara 2006, s. 215-226.
- CEYLAN, Alpaslan, Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır 2008-2014, Ata- türk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2015.
- CEYLAN, Alpaslan, “Geyiklitepe Kaya Resimleri ve Runik Yazıtları”, III. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum 2016, s. 85-96.
- CEYLAN, Alpaslan, “Türk Dünyasından Yeni Kaya Resimleri”, XVII. Türk Tarih Kongresi I, 2018, s. 155-206.
- CEYLAN, Alpaslan, vd., “2017 Yılı Erzincan - Erzurum İlleri Yüzey Araştırması”,36. Araştırma So- nuçları Toplantısı I, Ankara 2019, s. 169-192.
- CEYLAN, Alpaslan, vd., “2018 Yılı Erzurum - Erzincan İlleri Yüzey Araştırması”,37. Araştırma So- nuçları Toplantısı I, Ankara, 2020, s. 123-142.
- CEYLAN, Nezahat - Yavuz Günaşdı, “Doğu Anadolu’da Bulunan Bazı Taş Heykellerin Orta Asya’daki Örnekler İle Mukayesesi”, 16. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi (4-6 Eylül 2018 Çimkent), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2018, s. 633-646.
- CEYLAN, Nezahat, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Taşınan Bir Kültür Hazinesi (Ahlat Taş Heykeli ve Düşündürdükleri)”, 19. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi 27-29 Eylül 2021, Ed. Ali Kırksekiz vd., Bakü/Azarbaycan 2021.
- CHARİKOV, A. A., 1980, “Kamennye skul’ptury Srednevekovykh Kochevnikov Priirtysh’ya”,Arkhe- ologicheskie İssledovaniya Drevnego i Srednevekovogo Kazakhstana, Izdatel’stvoo Nauka, Alma- Ata 1980, p.130- 140.
- ÇORUHLU, Yaşar, Erken Devir Türk Sanatı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020.
- DURMUŞ, İlhami, “Köl Tigin Külliyesi Kalıntıları ve Türk Kültür Çevresindeki Yeri”, Ankara:Türk Dili Arastırmaları Yıllıgı- Belleten 2000, 2001, s.183- 190.
- GRACH, A. D, Drevnetyurkskiye izvayaniya Tuvy Po Materialam İssledovaniy 1953-1960, Vkleyki 1961.
- GRYAZNOV, Mihail Petrovich - Evgeny Robertovich Shneider, Drevniye İzvayaniya Minusinskikh Stepey. Materialy po etnografii. Tom IV, vyp. 2. L .: 1929. S. 63-93.
- GÜNAŞDI, Yavuz, Erzurum-Şenkaya’da Tarihi Ve Arkeolojik Araştırmalari Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2007, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
- GÜNAŞDI, Yavuz, “Doğu Anadolu Kaya Resimleri Işığında Doyumlu Kaya Panoları”,Selçuk Üniver- sitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1/39, 2016, s. 391-407.
- GÜRBÜZ, Emine, Türkiye’de Yapılan Çalışmalarda Orhon Yazıtlarını Okuma ve Yorumlama Farklılıkları (1936-2016), Kesit Yayınları, İstanbul 2021.
- HAYASHİ, Toshio, “Several Problems about the Turkic Stone Statues”,Türk Dili Araştırmaları Yıl- lığı - Belleten, Cilt 48, Sayı 2000, 2001, p. 221 – 240.
- KIZLASOV, Leonid Romanoviç, “O Naznaçenii Drevnetyuyrskih Kamennih İzvayanii İzobrajayuşih Lyudei”, Sovyetskaya Arheologiya, 1964- NO 2, p. 27-38.
- KUBAREV, Vladimir Dmitrievich, “Moğolistan ve Altaylar’daki Yeni Türk Heykelleri”, Türkler An- siklopedisi III, (ed. H. C. Güzel- K. Çiçek- S. Koca), Yeni Türkiye Yayınlan, Ankara 2001, s. 903-909.
- OKLADNİKOV, Alexey Pavlovich, “Tarihin şafağında İç Asya”, (çev. Alâeddin Şenel),Erken İç Asya Tarihi, (ed. Denis Sinor), İletişim Yayınları, İstanbul 2000, s. 61-140.
- ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
- ÖZGÜL, Oktay, “Çoruh ve Kür Vadisinde Kimmer-İskit Yer Adları”, Belgü, 2, 2015, s. 159-179.
- ÖZGÜL, Oktay, “Erzurum Bölgesi Kaya Panoları”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5/10, 2015, s. 169-198.
- ÖZGÜL, Oktay, “Erzurum Şenkaya Petrogliflerindeki At Geyik ve Güneş Kursu”,Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 2016, s. 371-390.
- ÖZGÜL, Oktay, “İskitlerde Atalar Kültü ve Yurt Kavramı”, TÜRKİZ, 47, 2018, s. 57-84.
- ÖZGÜL, Oktay - Burak Bingöl, “Kuzeydoğu Anadolu Petrogliflerindeki Bir Grup Dağ Keçisi Motifi” Art-Sanat, 16, 2021, s. 491–527.
- ÖZGÜL, Oktay - Nezahat Ceylan, “Eskiçağ’da Kafkasya Geçitleri (Daryal ve Derbent)”,Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, IV/XIII, 2017, s. 24-62.
- RADLOFF, Wilhelm, Sibirya’dan (çev. A. Temir), Maarif Basımevi, İstanbul 1956.
- ROUX, Jean Paul, Altay Türklerinde Ölüm (çev. A. Kazancıgil), Kabalcı Yayınları, İstanbul 1999.
- RUBRUK, Wilhelm Von, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, (çev. E. Ayan), Kronik Ya- yınları, İstanbul 2019.
- SAKARYA, Menekşe - Hamide T. Kızılkaya, “İslam Öncesi Türklerde Kemer Kullanımı ve Özellikle- ri”, Ulakbilge, 53, 2020, s. 1211–1229.
- SEVİN, Veli - Aynur Özfırat, “Hakkâri Stelleri: ve Doğu Anadolu’da İlk Çobanlar”,Belleten, LXV/243, 2001, s. 501- 518.
- SEVİN, Veli, Hakkari Taşları Çıplak Savaşçıların Gizemi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
- SEVİN, Veli, Hakkari Taşları II Gizemin Peşinde, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
- SEVİNDİ, Cemal – Ali Yalçın Tavukçu, “Şirvaz Kalesi ve Kayaüstü Resimleri Şenkaya Erzurum”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 2013, s. 155-173.
- SHER, Y. A., Kamennıye İzvayaniya Semireçya, Izdatel’stvoo Nauka, Moskova 1966.
- SOMUNCUOĞLU, Servet, Sibiryadan Anadolu’ya Taştaki Türkler, Güngör Matbaacılık, İstanbul 2011b.
- ÜNGÖR, İbrahim, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Kayalara Yazılan Türk Kültürü (Dereiçi Kaya Resim- leri)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 39, 2016, s. 357-370.
- YILMAZ, Anıl, Türk Dünyasında Balbaların Dağılımı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2003, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
- YILMAZ, Anıl, “Baba mı, balbal mı yoksa bediz mi?”,Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/4, Ankara 2005, s. 206-214.
| APA | GÜNAŞDI Y, HAS A, BİNGÖL B (2022). Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. , 327 - 344. |
| Chicago | GÜNAŞDI Yavuz,HAS AHMET CUNEYDİ,BİNGÖL Burak Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. (2022): 327 - 344. |
| MLA | GÜNAŞDI Yavuz,HAS AHMET CUNEYDİ,BİNGÖL Burak Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. , 2022, ss.327 - 344. |
| AMA | GÜNAŞDI Y,HAS A,BİNGÖL B Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. . 2022; 327 - 344. |
| Vancouver | GÜNAŞDI Y,HAS A,BİNGÖL B Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. . 2022; 327 - 344. |
| IEEE | GÜNAŞDI Y,HAS A,BİNGÖL B "Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar." , ss.327 - 344, 2022. |
| ISNAD | GÜNAŞDI, Yavuz vd. "Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar". (2022), 327-344. |
| APA | GÜNAŞDI Y, HAS A, BİNGÖL B (2022). Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. Gazi Akademik Bakış, 16(31), 327 - 344. |
| Chicago | GÜNAŞDI Yavuz,HAS AHMET CUNEYDİ,BİNGÖL Burak Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. Gazi Akademik Bakış 16, no.31 (2022): 327 - 344. |
| MLA | GÜNAŞDI Yavuz,HAS AHMET CUNEYDİ,BİNGÖL Burak Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. Gazi Akademik Bakış, vol.16, no.31, 2022, ss.327 - 344. |
| AMA | GÜNAŞDI Y,HAS A,BİNGÖL B Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. Gazi Akademik Bakış. 2022; 16(31): 327 - 344. |
| Vancouver | GÜNAŞDI Y,HAS A,BİNGÖL B Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar. Gazi Akademik Bakış. 2022; 16(31): 327 - 344. |
| IEEE | GÜNAŞDI Y,HAS A,BİNGÖL B "Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar." Gazi Akademik Bakış, 16, ss.327 - 344, 2022. |
| ISNAD | GÜNAŞDI, Yavuz vd. "Erzurum’un Şenkaya İlçesine Bağlı Ormanlı Köyünde Bulunan Erken Dönem Türk Kültürüne Ait İnsan Biçimli Taş Heykeller ve Balballar". Gazi Akademik Bakış 16/31 (2022), 327-344. |
