Yıl: 2023 Cilt: Sayı: 49 Sayfa Aralığı: 165 - 196 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.21497/sefad.1313280 İndeks Tarihi: 31-07-2023

Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi

Öz:
Osmanlı Devleti, mimarlık tarihi boyunca halkın inanç, eğitim, ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarına hizmet eden yapıları yerleşim yerinin merkezini belirleyecek şekilde bir arada programlamayı bir gelenek haline getirmiştir. İnşa sürecini aynı zamanda ilerlettikleri büyük programlı külliyeler ile farklı zamanlarda ihtiyaca göre eklenen daha küçük ölçekli binalarla genişletilen manzumeler, payitaht kentlerdeki kadar büyük olmasa da Anadolu’nun her yerinde mimariye kazandırılmıştır. Tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan ve limanlarının varlığı ile uluslararası iletişime açık olan Trabzon, devletin önemli ihtiyaçlarını gideren bir kent olduğu için mimari birikimin de yoğun olduğu kentler arasında yerini almıştır. 1461’de fethedilmesinden sonra özellikle kentin yönetim merkezinde Gülbahar Hatun (1514), İskender Paşa (1529) gibi cami, medrese, imaret, kütüphane, çeşme gibi birkaç yapının bir araya getirildiği yapı toplulukları inşa edilmiştir. 20. yüzyıla kadar süreklilik arz ederek devam eden bu yapılaşma, Trabzon’da kırsal kesimlerde de yaygınlaşmış, özellikle 19. yüzyılda cami, medrese, çeşme, imam/müderris evi gibi yapılar bir araya getirilerek birkaç köyün hizmetine sunulan kompleksler inşa edilmiştir. Bunlardan birisi de 19. yüzyılın ikinci yarısında Tonya ilçesi Kozluca Mahallesi’nde inşa edilen cami ve imam evi ile daha sonra eklenen medrese ile hizmet boyutu genişletilen Kozluca Manzumesi’dir. Bu eserler, cami ve medrese birlikteliği ile ibadet ve eğitim merkezlerinin bir arada bulunmasına yerel bir örnek teşkil ettiği için bu çalışmaya konu olarak seçilmiştir. Mimari ve süsleme özellikleri irdelenerek hem geç dönem Osmanlı mimarisinin özellikleri hem de Trabzon’un yerel mimari karakterinin eserlere ne şekilde yansıdığını tespit etmek amaçlanmıştır.
Anahtar Kelime: Mimari manzume kırsal mimari yerel üslup Osmanlı geleneği Trabzon

An Example of Late Ottoman Buildings from Trabzon: Tonya/Kozluca Architectural Manzumes

Öz:
Throughout the history of architecture, The Ottoman Empire has made it a tradition to organize buildings that serve the people's religious, educational, economic, and social needs. The manzumes (complexes), which were expanded with large-scale complexes they built at the same time, and the smaller-scaled buildings added at different times as needed, were brought into architecture all over Anatolia, although not as large as in the capital cities. Located on the historical Silk Road and open to international communication owing to its ports, Trabzon became one of the cities with a dense architectural heritage as it was a city that met the important needs of the state. After the conquest in 1461, especially in the city's administrative center, building ensembles were built in which several buildings including mosques, madrasas, imarets, libraries, and fountains such as Gulbahar Hatun (1514), Iskender Pasha (1529) were brought together. This construction, which lasted until the 20th century, became widespread in the rural areas of Trabzon, especially in the 19th century, buildings such as mosques, madrasas, fountains, imams/mudarris houses were brought together and complexes were built for the service of several villages. One of these is the Kozluca Manzume, which was built in the second half of the 19th century in the Kozluca Neighborhood of the Tonya district, with a mosque and imam house and a madrasah added later to expand the scope of its service. These works were chosen as the subject of this study, as they set a local example for the coexistence of mosques and madrasahs, as well as the coexistence of worship and education centers. The architectural and ornamental features were examined to determine how both late Ottoman architectural characteristics and Trabzon's local architectural character were reflected in the works.
Anahtar Kelime: Architectural manzume rural architecture local style Ottoman tradition Trabzon

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Akok, M. (1968). Hacı Bektaş Veli mimari manzumesi. Türk Etnografya Dergisi, 10, 27–58. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2158308.
  • Akok, M. (1969). Diyarbakır Ulu Cami mimari manzumesi, Vakıflar Dergisi, 8, 113–139. Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/1591/Akok.pdf?sequence=1&isAllo wed=y.
  • Akozan, F. (1969). Türk külliyeleri. Vakıflar Dergisi, 8, 303-308. Erişim adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D00143/1969_8/1969_8_AKOZANF.pdf
  • Arel, A. (1975). Onsekizinci yüzyıl İstanbul mimarisinde batılılaşma süreci. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
  • Arı, A. (2002). Tevhid-i Tedrisat ve laik eğitim. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(2), 181- 192. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/77429.
  • Arık, R. (1988). Batılılaşma dönemi Anadolu tasvir sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
  • Arık, R. (1999). Batılılaşma dönemi Anadolu Türk mimarisine bir bakış. Osmanlı, (C. 10, s. 247 -264). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
  • Arslan, E. https://www.enverarslan.com/bildiri/. Erişim Tarihi: 03.05.2023.
  • Aslan, T. (2009). Osmanlı aydınlarının gözüyle batılılaşma. Erdem, 55, 1-31. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43868/539704.
  • Ataman, M. (2022). Kozluca Camii ve Medresesi Rölöve-Restitüsyon-Restorasyon Raporu.
  • Ayhan, H. (1992). Batılılaşma. İslam Ansiklopedisi (C.5, s. 158-162). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Başkan, S. (2008). Geleneksel Doğu Karadeniz evleri. Erdem, 52, 41-90. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/670776.
  • Batur, A. (1985). Batılılaşma döneminde Osmanlı mimarlığı. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (C. 4, s. 1043-1061). İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Beşirli, M. (1999). Osmanlı' da modernleşme ve aydınlar, 1789-1908. Dini Araştırmalar Dergisi, 2(5). 131- 58. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4442/61201.
  • Çapa, M. (2001). Tevhid-i Tedrisat sonrası Trabzon’da eğitim. Tarih İncelemeleri Dergisi, 16, 21–30. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetid/issue/5043/68737.
  • Çobanoğlu, A. V. (2002). Külliye. İslam Ansiklopedisi (C. 26, s. 542-544). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Eyice, S. (1992). Batılılaşma. İslam Ansiklopedisi (C. 5, s. 171-81). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Eyice, S. (2014). Batı sanat akımlarının değiştirdiği Osmanlı dönemi Türk sanatı. Türkler Ansiklopedisi (C. 15, s. 284-309). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
  • Günaydın, M. (2008). Of medreselerinin tarihi fonksiyonelliğine bakış. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (12) 101-36. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/213198.
  • Hasol, D. (2016). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları.
  • İnan, Y. Z. (1971). Türklerde batılılaşma akımı ve İslam’da batılı düşünce. İstanbul: Akın Yayıncılık.
  • Kalyancu, H. (2010). Tonya. Ankara: Korza Yayıncılık.
  • Karpuz, H. & Sümerkan, M. R. (2016). Trabzon’da dini eğitimin mekâna yansıması medreseler. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon'da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı II içinde (s. 1059-1065). Trabzon: Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
  • Kazaz, E. & Tuluk, Ö. İ. (2021). Trabzon bölgesi kırsal camileri: yer-yapı ilişkisi üzerine morfolojik bir değerlendirme (1). METU JFA, 2021(2), 207-240. Doi: http://dx.doi.org/10.4305/metu.jfa.2021.2.4.
  • Kuran, A. (1969). Anadolu medreseleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Kuran, A. (1996). Osmanlı külliyelerinde yerleşme düzeni-bir tipoloji denemesi, Prof. Doğan Kuban’a Armağan Kitabı içinde (s.39–44). İstanbul: Eren Yayıncılık.
  • Küçükömer, İ. (2002). Düzenin yabancılaşması (batılılaşma). İstanbul: Bağlam Yayınları.
  • Okumuş, A. (2016). Türk süsleme sanatlarında barok ve rokoko. İstanbul: İlke Yayıncılık.
  • Önal, R. Ç. (2021). Trabzon mihrapları, (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
  • Önge, M. Y. (1988). Ahî Evran Zâviyesi. İslam Ansiklopedisi (C.1, s. 530-31). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Önge, M. Y. (2006). Konya'nın Meram mesiresindeki mimari bir manzume, Vakıflar Dergisi, 10, 367-383. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/16407069-Konya-nin-meram-mestreslndekl-mimari-bir- manzume.html.
  • Özen H. & Aksakal Z. (?) Trabzon kenti kırsal camilerinde süsleme programlarının incelenmesi.https://www.academia.edu/2496388/Traditional_Rural_Mosques_of_Eastren_Black _Sea_Region. Erişim Tarihi: 19.04.2022.
  • Sarı, Y. (2021). Trabzon ve ilçelerinde camiler. (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
  • Sınmaz, S. (2017). Külliyelerin mekansal tasarımı, Anadolu’da külliyelerin gelişim süreci ve kentsel tasarım kurgusu. Kent Akademisi Dergisi, 10(4,) 381-95. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/kent/issue/34454/363864.
  • Sözen, M. & Tanyeli, U. (2015). Sanat kavram ve terimleri sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
  • Sungu, İ. (1938). Tevhid-i Tedrisat, Belleten, 2(7-8), 397-431. Erişim adresi: https://belleten.gov.tr/tam- metin-pdf/571/tur.
  • Sümerkan, M. R. & Okman, İ. (1999). Kültür varlıklarıyla Trabzon - Cilt 1: ilçeler ve köyler. Trabzon: Trabzon Valiliği Yayınları.
  • Şaşmaz, A. (2018). Gaziantep manzumeleri ve külliyeleri; Şeyh Fetullah Külliyesi üzerine bir inceleme. (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
  • Tunçer, M. (2017). Oflu hocaların yetiştikleri medreseler, talebe ve medrese sayılarına ilişkin bazı rivayetlerin analizi. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 9(16). 25-46. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ksbd/issue/31387/344604.
  • Turan, M. (2011). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e “Tevhid-i Tedrisat”. Türk Yurdu, 288, 191-197. Erişim adresi: http://www.mustafaturan.gen.tr/FileUpload/as799722/File/tevhiditedrisat.pdf.
  • Yavuz, M. (2009). Doğu Karadeniz köy camilerinde bezeme anlayışı, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(6), 307-322. Erişim adresi: https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/the- ornamentation-perception-of-the-village-mosques-in-the-east-black-sea-region.pdf.
  • Zorlu, T. &Keskin, H. (2019). Kültürel miras olarak kırsal medreseler: Trabzon yöresi kırsal medreseleri. I. Uluslararası Mimari Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 38-63). Diyarbakır.
APA Önal R (2023). Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. , 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
Chicago Önal Raziye Çiğdem Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. (2023): 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
MLA Önal Raziye Çiğdem Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. , 2023, ss.165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
AMA Önal R Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. . 2023; 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
Vancouver Önal R Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. . 2023; 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
IEEE Önal R "Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi." , ss.165 - 196, 2023. 10.21497/sefad.1313280
ISNAD Önal, Raziye Çiğdem. "Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi". (2023), 165-196. https://doi.org/10.21497/sefad.1313280
APA Önal R (2023). Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (49), 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
Chicago Önal Raziye Çiğdem Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi , no.49 (2023): 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
MLA Önal Raziye Çiğdem Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, vol., no.49, 2023, ss.165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
AMA Önal R Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 2023; (49): 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
Vancouver Önal R Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 2023; (49): 165 - 196. 10.21497/sefad.1313280
IEEE Önal R "Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi." Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, , ss.165 - 196, 2023. 10.21497/sefad.1313280
ISNAD Önal, Raziye Çiğdem. "Geç Dönem Osmanlı Yapılarına Trabzon’dan Bir Örnek: Tonya/Kozluca Mimari Manzumesi". Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 49 (2023), 165-196. https://doi.org/10.21497/sefad.1313280