Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?

EVDÜZEN, OSMAN SAİD

doi:10.12658/Nazariyat.9.1.M0161

Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?

Osman Said EVDÜZEN (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Hukuku, İstanbul, Türkiye)

NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi

7 4

Yıl: 2023 Cilt: 9 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 1 - 30 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161 İndeks Tarihi: 02-07-2023

Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?

Öz:

Fıkıh usulünün dil ve yorum bahislerinde yer alan konulardan biri âmm lafızlardır. İlk dönemlerde umum ifadelerin tanımına, varlığına ve kapsamına dair tartışmalar yer alırken Gazzâlî sonrasında klasik mantığın konularından olan tümeller de tartışmada yerini aldı. Bu makale âmm lafızların gönderimde bulunduğu anlamın tümelliğini sorgulamakta ve klasik sonrası usul düşünürlerinin umum-tümel ilişkisine dair teorik açıklamalarını incelemektedir. Makalenin iddiası şudur: Fıkıh usulünün elfâz bahislerinde ele alınan umum ifadelerin tümellere delâletini savunan ve bunu dilin zihnî suretlere vaz olunmasına bağlayan ilk usulcü Gazzâlî’dir (ö. 505/1111). Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) ve sonraki dönem usulcüler ise âmm lafızların tümelliğini kabul etmemiş sadece fertleri arasında tümel bir anlamın var olduğunu savunmuştur. Aynı düşünceyi devam ettiren Karâfî (ö. 684/1285), İsfahânî (ö. 688/1289) ve Sübkî (ö. 771/1370), İbn Sînâ’nın (ö. 428/1037) etkisiyle umum ifadeleri tümel önermeler olarak değerlendirirken Teftâzânî (ö. 792/1390) kapsam kavramı üzerinden hem tüm hem tümel olarak görmüştür. Her iki farklı anlayışın öğretilerini eklektik bir tavırla inceleyen Cem‘u’l-cevâmi‘ üzerine şerh ve haşiye yazan usulcüler ise tüm, tümel ve tümel önerme olmak üzere üç farklı kabul sergilemiştir.

Anahtar Kelime:

Öz:

One of the most important issues in the linguistic of u~ūl al-fıqh is āmm expressions. In the early period, existence, definition and signification of āmm expressions have been discussed. After al-Ghazzālī (d. 505/1111), universals that one of the subjects of classical logic, also took their place in the discussion. This article aims to examine the universality of the meaning to which is signified by the ‘āmm expressions and the theoretical problems that lately discussed by legal theorists. The article argues that for the first time, in the history of legal theory, al-Ghazzālī considered āmm expressions, which were elaborated in the language issues of the u ~ūl al-fıqh, as universals, and he posited that generality of the expressions is possible through the language’s being assigned ceto mental images. al-Rāzī (d. 606/1210) and other scholars rejected that āmm expressions denote the universals and also accepted being universals among its individuals. Inheriting from Ibn Sīnā (d. 428/1037), correspondingly, al-Qarāfī (d. 684/1285), Isfahānī (d. 688/1289) and al-Subkī (d. 771/1370) and later scholars considered the expressions as universal propositions. On the contrary to that, Taftāzānī (d. 792/1390) argued that the āmm expressions are universals and whole ( kull). Commentators and glassators of Jam‘al-jawāmi‘ in the later period contended that the āmm expressions are universals, whole and universal propositions.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

el-Abbâdî, Şihâbüddin Ahmed b. Kâsım, el-Âyâtü’l-beyyinât alâ Şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘, 2. bs., Beyrut: Daru’l-kü- tübi’l-ilmiyye, 2012.
el-Âmidî, Ali b. Muhammed, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Beyrut: Dârû İbn Hazm, 2008.
el-Attâr, Hasan b. Muhammed, Hâşiyetü’l-Attâr alâ Cem’i’l- cevâmi‘, Beyrut: dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
el-Bâkıllâni, Ebû Bekir Muhammed b. Ebi’t-Tayb, et-Takrîb ve’l-irşâd, thk. Abdülhamid b. Ali Ebî Zenîd, Bey- rut: Müessetü’r-Risale, 1998.
el-Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali, Kitâbu’l-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Hamîdullah, Dı- maşk: el-Ma‘hedü’l-İlmi’l-Feransî li’d-dirâsâti’l-Arabiyye, 1964.
Başoğlu, Tuncay, Fıkıh Usulünde Fahreddin er-Râzî Mektebi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
–––––––, “Fıkıh Usulünde Fahreddin er-Râzî Mektebi”, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, ed. Ömer Türker ve Osman Demir, 243-263, İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
el-Bennânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdisselâm, Hâşiyetü’l-Allâmeti’l-Bennânî alâ Şerhi’l-Celâl Şemsü’d-dîn Muhammed b. Ahmed el-Mahallî alâ metni Cem‘i’l- cevâmi‘, Beyrut: y.y., 2013.
el-Beydâvî, Nâsıruddin Ebû Said Abdullah b. Ömer, Minhâcü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Şaban Muhammed İsmail, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
el-Bihârî, Muhibbullah b. Abdişşekûr, Kitâbu Müsellemi’s-subût, Mısır: Matabaatü’l-Hüseyniyye, ts.
el-Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillâh, Kitabu’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh, thk. Abdullah Cevlem en-Nibâlî ve Şübbeyr Ahmed el-Ömerî, Beyrut: Darü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
–––––––, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, thk. Salâh b. Muhammed el-Uvayda, 2.bs., Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
Çelik, İmam Rabbani, “Fahreddin er-Razî’nin Usûl Düşüncesinde Umûm Lafızların Mahiyeti –el-Mahsûl Ör- neği–”, yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
Eligül, Abdulkadir, “İslam Hukuk Metodolojisinde Âm ve Mutlak Kavramları”, yüksek lisans tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi, 2019.
el-Ensârî, Zekeriyyâ b. Muhammed, Hâşiyetü Şeyhi’l-İslâm Zekeriyyâ el-Ensârî alâ Şerhi’l-İmâm el-Mahallî alâ Cem’i’l-cevâmi‘, thk. Abdülhafîz b. Tahir Hilâl el-Cezâirî, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2007.
el-Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, thk. Hamza Züheyr Hafız, Me- dine: Cami‘atü’l-İslâmiyye, 1992.
–––––––, Mi‘yâru’l-ilm, thk. Süleyman Dünya, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1960 el-Gûrânî, Ahmed b. Osman, ed-Düreru’l-levâmi‘ fî Şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘, thk. İlyas Kaplan, İstanbul: Mektebe- tü’l-İrşâd, 2007.
el-Habîsî, Ubeydullah b. Fazlillah, et-Tehzîb Şerhu Ubeydillâh b. Fazlillâh el-Habîsî alâ Tehzîbi’l-mantık ve’l- kelâm, Mısır: Matba‘atü Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve evlâdihi, 1936.
el-Hindî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahman, Nihâyetü’l-vusûl fî dirâyeti’l-usûl, Mekke: el-Mektebe- tü’t-Ticâriyye, ts.
İbn Sînâ, Ebû Ali b. Hüseyin, eş-Şifâ, thk. Saîd Zâyed, Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li-Şü‘ûni’l-Matâbi‘i’l-Âmi- riyye, 1964.
–––––––, el-İşârât ve’t-tenbihât me‘a Şerhi Nasîrüddîn et-Tûsî, thk. Süleyman Dünyâ, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
İbnü’l-Hâcib, Osman b. Ömer, Kitâbu Muhtasari’l-Müntehe’l-usûlî. Kahire: Kürdistâni’l-ilmiyye, 1326/1908.
İbnü’s-Sâ‘atî, Ahmed b. Ali, Nihâyetü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Sa‘d b. Garîr es-Sülemî, Mekke: Câmi̇‘atü Üm- mi’l-kurâ, 1418/1998.
el-Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin, Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ, thk. Muhammed Hasan İsmail, Beyrut: Dâru’l-kü- tübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
el-İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddin Abdurrahim b. el-Hasen, Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-vusûl, Mek- ke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, ts.
Kara, Yakup, “Umum-Husus Meselesinin Dil Açısından İncelenmesi (Karâfî Örneği)”, doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
el-Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. İdris, el-Ikdu’l-manzûm fi’l-husûs ve’l-umûm, thk. Ali Muhammed Mu‘avvad ve Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
–––––––, Nefâi’sü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Mu‘avvad, Riyad: Mektebetü Nizar Mustafa el-Bâz, 1995.
–––––––, Şerhu Tenkîhi’l-fusûl ilâ ilmi’l-usûl fî ihtisâri’l-Mahsûl, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2004.
Kutbüddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed, er-Risale fî tahkîki’l-külliyât bi usûlihû ve kavâidih, çev. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Mahallî, Celâlüddin, el-Bedru’t-tâli‘ fî halli Cem‘i’l-cevâmi‘, Dımaşk: Müessesetü’r-risale nâşirûn, 2005.
Mahmud el-Isfahânî, Tesdîdu’l-kavâ‘id fî şerhi Tecrîdi’l-akâ’id. Kuveyt: Dârü’d-Dıyâ, 2013.
el-Merdâvî, Alâüddîn, et-Tahbîr şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh, thk. Abdurrahman el-Cibrîn, Riyad: Mektebe- tü’r-Rüşd, ts.
Molla Fenârî, Muhammed b. Hamza, Fusûlü’l-bedâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971.
Muhammed, Abdullah Rabî‘ Abdullah, “Tahkîku’l-kelâm fî medlûli’l-âmm”, Havliyyetü Külliyeti Dirâsâti’l-İslâ- miyye ve’l-Arabiyyeti li’l-benîne bi’l-Kâhire 27 (2009), 647-726.
Muhammed el-Isfahânî, el-Kâşif ani’l-Mahsûl fî ilmi’l-usûl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Mu‘avvad, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
er-Râzî, Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh, thk. Câbir Feyyâd el-Alvânî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, ts.
–––––––, Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât, Tahran: Dânişgâh-ı Tehrân, ts.
–––––––, el-Me‘âlim fî usûli’l-fıkh, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Mu‘avvad, Kahire: Dârü Âlemi’l-ma‘rife, 1994.
Sirâceddin el-Urmevî, Ebü’s-Senâ Mahmud b. Ebî Bekir, et-Tahsîl mine’l-Mahsûl. thk. Abdülhamîd Ali Ebû Zenîd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
es-Sübkî, Ebû Nasr Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali, Cem‘u’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
–––––––, el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc, thk. Ahmet Cemal ez-Zemzemî ve Nûreddin Abdülcebbâr Sağîrî, Duba: Dâ- ru’l-buhûs li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve ihyâ’i’t-Türâs, 2000.
–––––––, Men‘u’l-mevâni‘ an Cem‘i’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh, thk. Sa‘d b. Ali, Kahire: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Külliye- tü’ş-şerî‘a, 1990.
–––––––, Raf ‘u’l-hâcib an Muhtasari İbni’l-Hâcib, thk. Ali Muhammed Mu‘avvad ve Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1999.
Sühreverdî, Şihâbüddîn Yahyâ b. Habeş, Kitâbu’t-Tenkîhât fî usûli’l-fıkh, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih 1259.
Tâceddin el-Urmevî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hüseyin, el-Hâsıl mine’l-Mahsûl fî usûli’l-fıkh, thk. Abdüs- selam Mahmud Ebû Nâci, Bingazi: Câmi‘atü Karyunus, 1994.
et-Tebrîzî, Emînüddin Muzaffer, Tenkîhu Mahsûli İbni’l-Hatîb fî usûli’l-fıkh, Hamza Züheyr Hâfız, Mekke: Ca- mi‘atü Ümmi’l-kurâ, ts.
et-Teftâzânî, Sa‘düddin Mes‘ûd b. Fahriddin, Hâşiye [Şerhu Muhtasari’l-Müntehe’l-usûlî içinde], Beyrut: Da- ru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
–––––––, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Amîra, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2016.
–––––––, Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
et-Tilimsânî, Abdullah b. Muhammed, Şerhu’l-Me‘âlim fî usûli’l-fıkh, thk Ali Muhammed Mu‘avvad ve Ahmed Adil Abdülmevcûd, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1999.
et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîruddin Muhammed b. Muhammed, el-İşârât ve’t-tenbîhât me‘a şerhi Nasîriddîn et-Tûsî, thk. Süleyman Dünyâ, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
ez-Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahâdır, Teşnîfü’l-mesâmî‘ bi Cem‘i’l-cevâmî‘, thk. Abdullah Rabî ve Sey- yid Abdülaziz, 2.bs., Mısır: Mektebetü Kurtuba, 2006.
–––––––, el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, 2. bs, Hurgada: Dâru’s-Safva, 1992.

APA	EVDÜZEN O (2023). Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. , 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
Chicago	EVDÜZEN OSMAN SAİD Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. (2023): 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
MLA	EVDÜZEN OSMAN SAİD Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. , 2023, ss.1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
AMA	EVDÜZEN O Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. . 2023; 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
Vancouver	EVDÜZEN O Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. . 2023; 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
IEEE	EVDÜZEN O "Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?." , ss.1 - 30, 2023. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
ISNAD	EVDÜZEN, OSMAN SAİD. "Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?". (2023), 1-30. https://doi.org/10.12658/Nazariyat.9.1.M0161

APA	EVDÜZEN O (2023). Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 9(1), 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
Chicago	EVDÜZEN OSMAN SAİD Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 9, no.1 (2023): 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
MLA	EVDÜZEN OSMAN SAİD Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, vol.9, no.1, 2023, ss.1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
AMA	EVDÜZEN O Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. 2023; 9(1): 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
Vancouver	EVDÜZEN O Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?. NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. 2023; 9(1): 1 - 30. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
IEEE	EVDÜZEN O "Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?." NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 9, ss.1 - 30, 2023. 10.12658/Nazariyat.9.1.M0161
ISNAD	EVDÜZEN, OSMAN SAİD. "Fıkıh Usulü Tarihinde Kavramların Mantıkla Kesişimi: Âmm Lafızlar Tümel midir?". NAZARİYAT İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 9/1 (2023), 1-30. https://doi.org/10.12658/Nazariyat.9.1.M0161