Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928)
Yıl: 2023 Cilt: 0 Sayı: 21 Sayfa Aralığı: 173 - 208 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.16947/fsmia.1318923 İndeks Tarihi: 10-07-2023
Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928)
Öz: Bu makale, Osmanlı’da matbaa hattatlarının harf devrimine kadarki serencamını ele almaktadır. Taşbaskının Osmanlı topraklarında kullanılmaya başlanması ile matbaalarda ihtiyaç duyulan hattatlar büyük matbaalarda kadrolu personel, küçük matbaalarda ise parça başı yazılar yazarak matbuat alemine dahil olmuştur. Taş baskının ilk yıllarında müstakil hattatlara yazı başına iş yaptırılırken zaman içinde matbaalar hattat da istihdam etmeye başlamışlardır. Yüzyıl sonuna doğru Mushaf basımı başta olmak üzere önemli ve yaygın baskıların devreye girmesi yanında klişeye yazı yazma ile beraber fatura, defter, kartvizit gibi yeni matbu türlerin yaygınlaşması ile beraber hattatların iş alanları da genişlemiş ve hattatlar müstakil yazı evleri açmaya başlamıştır. Bu gelişmelerin II. Meşrutiyet sonrasında matbuat kapitalizminin gelişimini teyit ettiği ve matbaa hattatları da yeni piyasanın önemli bir aktörü oldukları vurgulanmaktadır.
Anahtar Kelime: Writing on the Stone: Printer Scribers in the Ottoman Empire (1831-1928)
Öz: This article aims to explore the history of scribes in the printing world. Scribes of printers were first needed with the using of lithography in the Ottoman World and by the time they became an actor of printing and publishing world. Printing clerks were first needed in the Ottoman world with the use of lithography, and in time they became an actor in the world of printing and publishing. Although they initially wrote books for lithographic printers, as new printing techniques develop, they wrote not only books but also business cards, invitations, company invoices, etc. Scribes of printers entered the market as freelance workers, then took permanent positions in printers and in the 20th century they opened calligraphy stores for printers but their story ended with language reform in 1928. It is emphasized that the development of printing capitalism after 1908 and that scribes became important actors in the new market.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Arşiv Belgeleri
- BOA. C.AS.438/18230 (H-03-09-1257).
- BOA, İ.DH., 853/68440 (H.08.06.1290).
- BOA, MF.MKT., 24 /27 (H.04.12.1291).
- BOA, MF.MKT., 19/88 (H.10.07.1291).
- BOA, MF.MKT., 26/32 (H.27.01.1292).
- BOA, MF.MKT., 26/100 (H.14.02.1292).
- BOA, MF.MKT., 12/ 36 (H.12.05.1290).
- Süreli Yayınlar
- Basiret gazetesi, sayı 186, 587, 678, 1223.
- İzzet (Mekteb-i Sultânî Hüsn-i hat muallimi), “Varaka”, Tercüman-ı Hakikat, sayı 1081, 25 Rebiülevvel 1299.
- Namık Kemal, (başlıksız), Mecmua-i Ebüzziya, cilt 3, sayı 25.
- Salnâme, sene 1294, defa 32, İstanbul, Halil Elendi Matbaası, 1294 (H).
- Türk Ticaret Salnamesi: Birinci sene 340-341 nüshası/ Annuaire Commercial Turc Edition 1924-1925, İstanbul, İktisadi Tetkikat Neşriyat ve Muamelat Türk Anonim Şirketi, Matbaa-i Ebüzziya, 1924.
- Türk Ticaret Salnâmesi: İkinci Sene 1926-1927 Nüshası, İstanbul, İktisadi Tetkikat Neşriyat ve Muamelat Türk Anonim Şirketi, 1926.
- (Yazar Yok), “Hattat Suud el Mevlevi”, Mahfil, cilt 3, sayı 41, Rebiülevvel 1342.
- (Yazar Yok), “Hat Üstadlarımızı Tanıyalım”, Yeni Kitap, sayı 10, Şubat 1928.
- (Yazar Yok), “Litografya ve Yüzüncü Sene-i Devriyesi”, Servet-i Fünun, cilt 10, sayı 239, 11 Ekim 1895.
- Kaynak Eserler
- Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi (Katalog), İstanbul, Ahmed İhsan Matbaası, 1912.
- Annuaire Oriental: Commerce, Industrie Administration, Magistrature de L’Orient, İstanbul, The Annuaire Oriental, 1914.
- Aksel, Malik, Anadolu Halk Resimleri, Kapı Yayınları, 2010.
- Arabaci, Caner, “Vilayet Matbaaları ve Konya Vilayet Matbaası”, Selçuk İle- tişim, 2/2, 2002; https://doi.org/10.18094/si.62489.
- Ayaydın, Cebe – Günil, Özlem, “19. Yüzyılda Osmanlı Toplumu ve Basılı Türkçe Edebiyat: Etkileşimler, Değişimler, Çeşitlilik”, (Yayımlanmamış Dok- tora Tezi), Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009.
- Banham, Rob, “The Industrialization of the Book 1800-1970”, A Companion to the History of the Book, ed. Simon Eliot - Jonathan Rose, Blackwell, 2007.
- Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Mektupları, ed. Nuri Sağlam, İstanbul, Kitabe- vi, 2001.
- Başaran, Ayşe, “The Ottoman Printing Enterprise: Legalization, Agency and Networks, 1831-1863”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 2019.
- Bayuk, Safiye, “20. Yüzyıl Osmanlı Periyodiklerinde Hat”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul, 2020.
- Bilen, Yusuf, “Hattat Mehmet Şevki Efendi ve Sülüs-Nesih Hat Ekolü”, (Ya- yımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü, Erzurum, 2010.
- Birinci, Ali, “Osman Bey ve Matbaası: Ser-kurenâ Osman Bey’in Hikâyesine ve Matbaa-i Osmaniye’nin Tarihçesine Medhal”, Müteferrika, 39, 2011.
- Birinci, Ali - Kocabaşoğlu, Uygur, “Osmanlı Vilâyet Gazete ve Matbaaları üzerine Gözlemler”, Kebikeç, 2, 1995.
- Çolak, Güldane, “Osmanlı Matbaacılığında Takvimhane-i Âmire’nin Yeri ve Önemi”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, İstanbul, 2011.
- Derman, M. Uğur, “Medresetü’l-Hattâtîn’e Dâir”, Prof. Dr. Mübahat S. Kü- tükoğlu’na Armağan, ed. Zeynep Tarım Ertuğ, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınevi, 2006.
- _________, “Yazıcı, Mehmet Emin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://isla- mansiklopedisi.org.tr/yazici-mehmet-emin#1 (Erişim Tarihi: 20.10.2022).
- Dığıroğlu, Filiz, “Osmanlı Matbuatında Acemler: Şirket-i Sahafiye-i İrani- ye”, Osmanlı Araştırmaları, 56/56, 03 Aralık 2020; https://doi.org/10.18589/ oa.862793.
- _________, Osmanlı’da Dinî Matbuat: Sultan Abdülhamit ve II. Meşrutiyet Devrinde Kurumlar Aktörler Denetim, İstanbul, Dergah Yayınları, 2022.
- Dinç, Gülten, “Mekteb-i Tıbbiye Matbaası’nda basılan Arap Harfli Türkçe Yayınlar Aracılığı ile Tıbbiye’nin Yayın Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendir- me (1844-1928)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2003.
- Düstur 1, Tertip, c. II, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1289.
- Emiroğlu, Kudret - İçoğlu, İlker Mustafa, (ed.), Eski Harfli Basma Türkçe Eserler Bibliyografyası (Arap, Ermeni ve Yunan Alfabeleriyle)[EHBTEB], An- kara, Kültür Bakanlığı ve Nüvis Yayıncılık, 2001 (CD-ROM).
- Erdem, Yahya, “Taşbaskısı ilk Türkçe Kitap: Kitâb-ı Ahidnaâme-i Hüma- yun”, Müteferrika, 11-12, Yaz/Güz 1997.
- Erünsal, İsmail E., Osmanlılarda Kitap Ticareti (Ciltli) Sahaflar ve Kitapçı- lar, Timaş Yayınları, 2021.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin - Aynur, Hatice, “Yazmadan Basmaya Geçiş: Osman- lı Basma Kitap Geleneğinin Doğuşu (1729-1848)”, Osmanlı Araştırmaları, 22, 01 Aralık 2003.
- İlter, Elif, “Hat Sanatında Mushaf Kitâbeti ve Hasan Rıza Efendi’nin Mus- hafları”, Osmanlı’da Mimari, Sanat ve Yemek Kültürü, ed. Zülfikar Aydın vd., İstanbul, Mahya Yayınları & OSAMER, 2017.
- _________, “Hattat Hasan Rıza Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”, (Yayımlan- mamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sa- karya, 2017.
- İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son hattatlar, Ankara, Maarif Vekaleti, 1955.
- İskit, Server Rifat, Türkiye’de Matbuat Rejimleri, İstanbul, Matbuat Umum Müdürlüğü, 1939.
- Kaplan, Hizbullah, (ed.), Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî) Anma Paneli, Eylül 1996, Diyarbakır, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, 1997.
- Karakoç, Sarkis, (der.), Matbuat, Matbaalar, Hakk-ı Telif Kanunları, İstan- bul, Kütüphane-i Cihan (Cihan Biraderler Matbaası), 1339/1342.
- Koloğlu, Orhan, Osmanlı Döneminde Basın Teknikleri ve Araçları, İstanbul, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, 2010.
- Koz, Sabri, “İstanbul Yangınlarına Destanlar”, Ankara, Atatürk Kültür Mer- kezi Yayınları, 2012.
- Kuran-Burçoğlu, Nedret, “Osman Zeki Bey and His Printing Office the Matbaa-i Osmaniye”, History of Printing and Publishing in the Languages and Countries of the Middle East, Journal of Semitic Studies, Supplement 15, Oxford, Oxford University Press, 2004.
- Kuşoğlu, M. Zeki, Osmanlı Kartvizitleri, İstanbul, Zafer Yayınları, 1996.
- Kut, Turgut, “Matbaa-i Ebüzziyâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://isla- mansiklopedisi.org.tr/matbaa-i-ebuzziya, (Erişim Tarihi:19.11.2022).
- Lanzillo, Amanda, “Translating the Scribe: Lithographic Print and Vernacu- larization in Colonial India, 1857–1915”, Comparative Critical Studies, 16/2-3, Ekim 2019; https://doi.org/10.3366/ccs.2019.0331
- Odabaşı, İ. Arda, Osmanli Matbuat Kapitalizmi ve Milliyetçilik (1913-1914), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2021.
- Ökçün, Gündüz, (ed.), Osmanlı Sanayii: 1913-1915 İstatistikleri, İstanbul, Hil Yayınları, 1984.
- Perk, Haluk, Hattat Mustafa Halim Özyazıcı ve Sanatı, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi, 2021.
- Ringwalt, Luther, (ed.), American Encyclopedia of Printing, Philedelphiya, Menamin&Ringwalt, 1871.
- Serin, Muhittin, “Mehmed Şevket Vahdetî”, TDV İslâm Ansiklopedi- si, https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-sevket-vahdeti, (Erişim Tarihi: 20.10.2022).
- Schick, İrvin Cemil, “Türkçe Matbu Hüsn-i Hat Literatürüne Toplu Bir Ba- kış”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 14, 01 Eylül 2009.
- Snefelder, Alois, A Complete Course of Lithograph London: R. Ackerman 1819, London, R. Ackerman, 1819.
- Terzi, İhsan, “Mehmed Esad’ın Mir’at-ı Mühendishane-i Berri-i Hümayun ve Mir’at-ı Mektep-i Harbiye Adlı Eserlerine Göre 19. yüzyıl Türk Resmi”, (Yayım- lanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara, 1988.
- Wilson, Brett, Milliyetçilik Çağında Ku’ran Tercümeleri Türkiye’de Yazılı Kültür ve Modern İslam, çev. Ceren Can Aydın, Alfa Yayınları, 2018.
- Yazıcı, İsmail, “Hattat Hamid Aytaç (Hayatına Umumi Bir Bakış)”, Hattat Hâmid Aytaç Kitabı, ed. İsmail Yazıcı, İstanbul, Kitabevi, 2012.
- Yazıcıgil, Onur Fatih, “Osmanlı İmparatorluğunda Nesih Hattın Tipografik Evrimi (1729-1928)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Güzel Sa- natlar Üniversitesi, İstanbul, 2020.
- _________, “Osmanlı Matbuatının Sekiz Punto Nesih Yazı Karakteri ve Türk Hurufat Yapımcısı Mehmed Emin Efendi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 31, Haziran 2022.
- Yıldırım, Mehmet Ali, “Tanzimat Döneminde Meslek Okulları”, (Yayımlan- mamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
- Yılmaz, Coşkun, “Bir Haritanın Rehberliğinde 1845 İstanbulu”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi: İstanbul’un Emperyal Dönüşüm- leri, Dünya Ölçeğinde İstanbul, 1 (Topoğrafya ve Yerleşim), İstanbul, İSAM ve İBB Kültür AŞ, 2015.
- (Yazar Yok), https://www.ketebe.org/sanatkar/mirza-aka-afsar-262, (Erişim Tarihi: 20.10.2022).
- Hilye-i Saadet, İstanbul, Matbaa-i Osmaniye 1304 (H), https://phebus- muzayede.com/60077-osmanlica-matbu-hilye-i-serif-ahsap-cerceveli-ya- zi-28x49-cm-cerceve-40x64-cm.html [Matbu Hilyedir.]
- Meşk Mecmuası, Dersaatdet, Tabhane-i Âmire?, 1291.
| APA | ERKEN M (2023). Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). , 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| Chicago | ERKEN MEHMET Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). (2023): 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| MLA | ERKEN MEHMET Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). , 2023, ss.173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| AMA | ERKEN M Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). . 2023; 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| Vancouver | ERKEN M Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). . 2023; 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| IEEE | ERKEN M "Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928)." , ss.173 - 208, 2023. 10.16947/fsmia.1318923 |
| ISNAD | ERKEN, MEHMET. "Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928)". (2023), 173-208. https://doi.org/10.16947/fsmia.1318923 |
| APA | ERKEN M (2023). Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi, 0(21), 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| Chicago | ERKEN MEHMET Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi 0, no.21 (2023): 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| MLA | ERKEN MEHMET Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi, vol.0, no.21, 2023, ss.173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| AMA | ERKEN M Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi. 2023; 0(21): 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| Vancouver | ERKEN M Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928). FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi. 2023; 0(21): 173 - 208. 10.16947/fsmia.1318923 |
| IEEE | ERKEN M "Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928)." FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi, 0, ss.173 - 208, 2023. 10.16947/fsmia.1318923 |
| ISNAD | ERKEN, MEHMET. "Taş Üstüne Yazı Yazmak: Osmanlı’da Matbaa Hattatlığı (1831-1928)". FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi 21 (2023), 173-208. https://doi.org/10.16947/fsmia.1318923 |
