İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA

KARABULUT, Ferhat; ARI ÖZDEMİR, Tuba

İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA

Ferhat KARABULUT, (Doç. Dr,. Celal Bayar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Manisa/TÜRKİYE)

Tuba ARI ÖZDEMİR (Okt. , Celal Bayar Üniversitesi, Rektörlük, Türk Dili Bölümü, Manisa/TÜRKİYE)

Dil Araştırmaları

12 0

Yıl: 2017 Cilt: 0 Sayı: 21 Sayfa Aralığı: 91 - 112 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA

Öz:

Dil bilgisi konularından söz dizimi ile ilgili olan istem, fiilleri kendisine bağlı olan katılanların (üyelerin) sayısına göre niteleme ve sınıflandırma olarak tanımlanabilir. İstem konusu, Türkiye Türkçesi gramerlerinde genellikle "fiil-tamlayıcı" veya "yüklem-hal eki" ilişkisi bağlamında değerlendirilmiştir. Bu çalışmalarda; genellikle "fiillerin durum ekli tamlayıcıları", "fiil-tamlayıcı ilişkisi", "birleşim değeri" gibi kavramlar kullanılmıştır. Söz dizimsel analizlerde istem konusunu sadece "durum ekleri" temelinde değerlendirmek yeterli olmaz. Çünkü "mantıksal", "morfolojik" ve "semantik" olmak üzere üç boyutu bulunan "istem", sadece "durum ekleriyle" değil bir bütün olarak fiilin "yönetim"i ile ilgili bir konudur.Bu çalışmada, Gagauz Türkçesinin ve Türkiye Türkçesinin söz dizimsel yapıları, istem temelinde karşılaştırmalı analiz edilecektir. Her iki lehçede istem analizinin tam olarak ortaya konması için öncelikle diğer söz dizimi kuramlarından bahsedilecek ve "istem" kavramı ana hatlarıyla tanıtılacaktır

Anahtar Kelime:

Konular: Dil ve Dil Bilim

Valence and an Analysis of Valence: A Comperative Analysis in Turkish and Gagauz

Öz:

Valency is related to syntax in grammar and described as modification and grouping in accordance with numbers of members that their verbs connected to themselves. In Turkish grammars, the valency is often considered as a case related to the relation between verb and genitival, attachment status and named such as the status of the attached group in verbs, relationship between verb and genitival, composition value in various studies. However, assessing the valency only in terms of attachment status would be a one dimensional approach. Because the valency has three dimensions as logical, morphological and semantic and it is not only a topic related to attachment status but also relatedto domination of the verb.In this work, valency in Gagauz and Turkey Turkish will be analysed comparatively. Valency term will be described in detail and syntactic theories will be mentioned prior to analysis of valency. After the valency has been completed theoratically Gagauz and Turkey Turkish will be compared and differences will be introduced

Anahtar Kelime:

Konular: Dil ve Dil Bilim

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

ACAR, Derya (2005). Die Syntaktische Valenz Deutscher und Türkischer Verben und Ihr Einfluss Auf Das Deutschlernen Türkischer Studierender, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
AKBAY, Okan Durumuk (2006). Japonca ve Türkçe Eylemlerin Üye Yapısı- Dil Öğretimi Amaçlı Bir Karşılaştırma, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
AKSAN, Doğan (2007). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ARI, Nesrin (2010). Harezm Türkçesinde Birleşik Fiiller ve Durum Ekli Tamlayıcıları,(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ATACIK, D. Ahmet, (2008). Türkiye Türkçesinde İstem (Valenz), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BANGUOĞLU, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
BETHKE, Matthias (2003). “Valency theory in description of English”, www.linguistik.unerlangen. de.1-20, 10.01.2012.
ÇETİNKAYA, Cüneyt (2012). Kazak Türkçesinde Fiilin İstemi: Valenz, (Yayımlanmamış yüksek Lisans Tezi ), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÇİÇEKLİ, Hanife (2013). Azerbaycan Türkçesinde Fiillerin İstemi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÇİMEN, Feyzi (2009). Özbek Türkçesinde İstem (Valenz), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DEMİREZ GÜNERİ, Aysun (2007). Yeni Uygur Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DEMİREZ GÜNERİ, Aysun (2009). “Yeni Uygur ve Türkiye Türkçesinde Fiil-Tamlayıcı İlişkileri”, Türkish Studies, S.4/4, Ss.505-515.
DİNAR, Talat (2010). “Kül Tigin Abidesi ve Kutadgu Bilig’deki Ortak Fiillerin Tamlayıcı İlişkisi Açısından İncelenmesi”, Türkish Studies, C. 5/3 Yaz, Ss.1045-1091.
DOĞAN, Nuh (2010). “Türkçede Nesneyi Belirleme Sorunu”, Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.3/10, Ss.225-230.
DOĞAN, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DOĞRU, Abdülmecit ve KAYNAK, İsmail (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
EMRE, Vildan (2008). Dede Korkut Hikâyelerinde Fiillerin Birleşim Değerleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi.
ERDEM, Melek (2006). “Türkmen Türkçesinde Hareket Fiillerinin “İstem”e Göre Anlam Değişmeleri”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S.2, Ss.38–50.
ERDEM, Melek (2007). “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (20-26 Eylül 2004), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Ss.939-958.
ERDEM, Mevlüt (2006). “Türkçede Gramatikal İlişkiler ve Anlamsal Roller”, Büyük Türk Kurultayı Bildirileri, Ankara: Bilkent Üniversitesi, Ss.523- 529.
ERKMAN-AKERSON, Fatma (2008). Dile Genel Bir Bakış, İstanbul: Multilingual. ERSOY, Feyzi (2007). “Moğolca ve Türkçede Fiil-Tamlayıcı İlişkileri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 22, Ss. 81–98.
ERTANE BAYDAR, Arzu S (2009). “Kırım Tatar Türkçesi Edebî Dilinde Fiil-Tamlayıcı İlişkisine Dair”, AÜ. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.40, Ss.25- 35.
GABAİN, A. Von (1995). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Haegeman, Liliane (1994). Introduction to Government and Binding Theory, Blackwell: Oxford UK, Cambridge USA. HERBST, Thomas (1999). “English Valency Structures-A first sketch”, www.uni-erfurt.de, 22.11.2011.
İLERİ, Esin (1996). “Türkçedeki Fiillerin Birleşim Değeri”, VII. Uluslar arası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri”, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, Ss.157-165.
KAHRAMAN, Tahir (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARA, Mehmet (2009). “Lehçeler Arası Aktarmalarda Temel Sorunlar”, Turkish Studies, S.4/4, Ss.1056–1082.
KARABULUT, Ferhat (2003). Relative Clause Constructions in Kazakh, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), ABD: University of WisconsinMadison.
KARABULUT, Ferhat (2007a). “Türk Diline Kuramsal Yaklaşımlar (Taşınımlı-Dönüşümlü Dil bilgisi ve Yönetim ve Bağlama Kuramı Işığında Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Edilgen Oluşumların ve Sıfat Fiilli Yapıların incelenmesi)”, I.Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, Ege Üniversitesi 9-15 Nisan 2006, İzmir: Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Ss.1255-1270.
KARABULUT, Ferhat (2007b). “Fiilimsi Yapıların Adlandırılması ve Sınıflandırılması Meselesi”,Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (UTEK 2007)Bildiriliri I.(Türkçenin Söz dizimi), İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları.
KARABULUT, Ferhat (2011). Türk Dili ve Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi, Ankara: Grafiker Yayınları.
KARACA, Oktay Selim (2011). Kazak Türkçesinde Fiil İstemleri, Ankara: Kesit Yayınları.
KARAHAN, Leyla (1997). “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, S. 549, Ss. 209–213. KAYA, Yasemin (2007). Olmak Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÖZDEMİR, Arzu (2004). Eski Anadolu Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları,(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÖZKAN, Abdurrahman (1999). “Türkçede Fiil-Tamlayıcı İlişkisi ve Fiillerin İstem Değiştirmesi”, Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları, S.1, Ss.125–143.
ÖZKAN, Abdurrahman (2011). “Eski Anadolu Türkçesindeki Bazı Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları ve Bu Tamlayıcılarda Zaman İçinde Görülen Değişiklikler”, Turkish Studies, Volume 6/1, Winter 2011, Ss.512-522.
ÖZKAN, Nevzat (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
RİFAT, Mehmet (1983). Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları Temel Metinlerin Çevirisiyle Birlikte, İstanbul: Yazko.
RİFAT, Mehmet (2008a). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları:1. Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler, İstanbul: YKY Yayınları.
RİFAT, Mehmet (2008b). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları: 2. Temel Metinler, İstanbul: YKY Yayınları.
SEV, Gülsel (2001). Etmek Birleşik Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
SULTANOV, Vugar (2001). “Türkçe Sözlüklerde Semantik- Sentaktik Bilgilerin Verilmesi”, Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri 20-23 Mayıs 1999 Gazimağusa, Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, Ss.179-190.
SULTANZADE, Vügar (2012). “The Syntactic Valency of Some Verbs in The Book of Dede Korkut: Diachronic Differences” , Bilig Dergisi, S.61, Ss.223-244.
TESNİERE, Lucien (1965). Elements de Syntaxe Structurale, Paris: Librairie C. Klincsieck.
TESNİERE, Lucien (1983). “Bir Söz dizim Nasıl Oluşturulur.”, Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları Temel Metinlerin Çevirisiyle Birlikte, (çev. Zeynel Kıran), İstanbul: Yazko, Ss.241-244.
TESNİERE, Lucien (1999). “Lucien Tesniere”, Yirminci Yüzyıl Dilbilimi, (Çev. Nükhet Güz), İstanbul: Multilingual Yayınları.
TESNİERE, Lucien (2008). Yapısal Söz dizim İlkeleri, XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları: 2. Temel Metinler, (çev. Mehmet Rifat- Sema Rifat), İstanbul: YKY Yayınları, Ss.168-173.
TOKLU, Osman (2003). Dilbilime Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
TÜRKÇE SÖZLÜK (Güncel Türkçe Sözlük) (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
UĞURLU, Mustafa (2001). “Türk Lehçelerinin Aktarımında Valenz Sözlüklerinin Önemi” Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri 20-23 Mayıs 1999 Gazimağusa, Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları.
UYSAL, Seçkin (2010). Nehcü’l-Feradis’te Kıl- Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
UZUN, Nadir Engin (2000). Ana çizgileriyle Evrensel Dil bilgisi ve Türkçe, İstanbul: Multilingual.
UZUNBOY, Hilal (2008). Türkmen Türkçesinde İstem (Valenz), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
VARDAR, Berke, vd., (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.
YAMAN, Ertuğrul (2007). “ Özbek Türkçesinde Tamlayıcı- Fiil İlişkisi ve Bazı Durum Eklerinin Farklı Kullanımları”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (24-29 Eylül 2000), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Ss. 1907-1920.

APA	KARABULUT F, ARI ÖZDEMİR T (2017). İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. , 91 - 112.
Chicago	KARABULUT Ferhat,ARI ÖZDEMİR Tuba İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. (2017): 91 - 112.
MLA	KARABULUT Ferhat,ARI ÖZDEMİR Tuba İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. , 2017, ss.91 - 112.
AMA	KARABULUT F,ARI ÖZDEMİR T İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. . 2017; 91 - 112.
Vancouver	KARABULUT F,ARI ÖZDEMİR T İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. . 2017; 91 - 112.
IEEE	KARABULUT F,ARI ÖZDEMİR T "İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA." , ss.91 - 112, 2017.
ISNAD	KARABULUT, Ferhat - ARI ÖZDEMİR, Tuba. "İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA". (2017), 91-112.

APA	KARABULUT F, ARI ÖZDEMİR T (2017). İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. Dil Araştırmaları, 0(21), 91 - 112.
Chicago	KARABULUT Ferhat,ARI ÖZDEMİR Tuba İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. Dil Araştırmaları 0, no.21 (2017): 91 - 112.
MLA	KARABULUT Ferhat,ARI ÖZDEMİR Tuba İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. Dil Araştırmaları, vol.0, no.21, 2017, ss.91 - 112.
AMA	KARABULUT F,ARI ÖZDEMİR T İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. Dil Araştırmaları. 2017; 0(21): 91 - 112.
Vancouver	KARABULUT F,ARI ÖZDEMİR T İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA. Dil Araştırmaları. 2017; 0(21): 91 - 112.
IEEE	KARABULUT F,ARI ÖZDEMİR T "İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA." Dil Araştırmaları, 0, ss.91 - 112, 2017.
ISNAD	KARABULUT, Ferhat - ARI ÖZDEMİR, Tuba. "İSTEM VE İSTEM ANALİZİ: GAGAUZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA". Dil Araştırmaları 21 (2017), 91-112.