Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*

EREN, MUHAMMET EMİN

Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*

Muhammet Emin EREN (Ankara Üniversitesi)

İslami Araştırmalar

28 2

Yıl: 2018 Cilt: 29 Sayı: 2 Sayfa Aralığı: 331 - 347 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 12-03-2020

Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*

Öz:

73 fırka hadisi İslam düşünce geleneğinde hem sıhhati hem de nasıl anlaşılacağı ve yorumlanacağı hususlarında çokça tartışılan, hakkında müstakil risalelerin yazıldığı önemli rivayetlerdenbiri olmuştur. Bu yazıda ilgili hadisin isnad tenkidi ve sıhhati üzerindeki tartışmalara girilmeksizin, onun ilmî ve toplumsal muhayyiledeki yeri, hangi konular etrafında gündeme geldiği, tartışmalarda nasıl bir delil ve söylem gücüne sahip olduğu beş farklı şahıs (Şemsuddîn el-Makdisî, elKâdî ‘Abdulcabbâr, İbn Hazm, el-Gazâlî ve İbn Rüşd) örneğinde ele alınmıştır. Buradan hareketlebir hadisin değişik bağlam, muhatap ve ilgilere göre farklı değerlendirmelere nasıl konu edildiğitespit edilmeye ve bunun muhtemel sebepleri tahlil edilmeye çalışılmıştır. Neticede 73 fırka hadisine referansta bulunan bu beş âlimin, rivayetlerin sıhhati, Hz. Peygamber’e aidiyeti ve isnad kritiği gibi teknik değerlendirmelere girmedikleri görülmüştür. Onlar için hadisin bizatihi kendisinin tartışmanın öznesi olmadığı, aksine bu hadisi, söylem gücünden istifadeyle muhataplarını redveya savundukları fikirleri tahkim aracı olarak kullandıkları kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelime:

Konular: Din Bilimi

One Hadith, Five Interpretations: Various Approaches to the Hadith of 73 Divisions

Öz:

The hadith that says that the Muslims will be divided into 73 divisions (firaq) is one of the most debated reports with regard to its authenticity as well as its interpretation. This essay does not deal with the isnad criticism of this hadith or with the issue whether the Prophet may have said it or not. It rather focuses on its place in the scholarly and social imagination: At what contexts it is adduced or brought into discussion, and what kind of evindential and discursive power it had. I analyze different uses of the hadith in five different contexts by such important figures as Shams al-Dīn al-Maqdisī, al-Qādī ‘Abd al-Jabbār, Ibn Hazm, al-Ghazālī, and Ibn Rushd. Finally I argue that the hadith in question is made subject to different interpretations according to the varying contexts, the nature of the addressees, and the interests of the authors. It has been observed that these five scholars were not in any way interested in the isnad criticism, the authenticity of the hadith, or whether it actually went back to the Prophet. This hadith in and of itself was not made the subject of discussion by them, but rather it was utilized as a powerful tool to refute or criticize the opponents or to support their own positions.

Anahtar Kelime:

Konular: Din Bilimi

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

‘Abduh, ‘Abdusselam Muhammed, Te’emmulât fi’t-Turâsi’l-‘Ukadî li’l-Firaki’l-Kelâmiyye: Fırkatu’l-Havâric, Dâru’l-Kitâb el-Câmi‘î,
Kahire t.y. el-Âcurrî, Ebû Bekr, Kitâbu’ş-Şerî‘a, thk. ‘Abdullah b. Ömer ed-Dumeycî, Dâru’l-Vatan, Riyad 1997.
Apaydın, H. Yunus, “İbn Hazm”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, c. 20, s. 39- 52.
Aruçi, Muhammed, “es-Sevâdü’l-A‘zam”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2009, c. 36, ss. 578-79.
Aslan, İbrahim, Kadı Abdulcebbar’a Göre Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu, Otto Yay., Ankara 2014.
Avcu, Ali, “Karmatiler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2010, c. 10, sy. 3, ss. 199-246.
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdulkâhir b. Tâhir et-Temimî, el-Fark beyne’l-Fırak ve Beyânu’l-Fırkati’n-Nâciye minhum, thk. M. Muhyiddîn ‘Abdulhamîd, el-Mektebetu’l- ‘Asriyye, Beyrut 1416/1995.
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdulkâhir b. Tâhir, Mezhepler Arasındaki Farklar [el-Fark Beyne’l-Fırak], çev. E. Ruhi Fığlalı, TDV Yayınları, Ankara 1991.
Bardakoğlu, Ali, “İbn Rüşd”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, c. 20, ss. 254-57.
Çağrıcı, Mustafa, “Gazzâlî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, İstanbul 2001, c. 13, ss. 489-505.
Çelebi, İlyas, “Kâdî Abdülcebbâr”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2001, c. 24, ss. 105-109.
Eren, Muhammet Emin, Hadis Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme, KURAMER Yay., İstanbul 2017.
Eren, Muhammet Emin, “Olgudan Rivayete ya da Yorumun Rivayetleşmesi: Nu‘aym b. Hammâd’a Ait Bir Rivayetin Tahlili”, İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar içinde, ed. Fikret Karaman, Malatya İlahiyat Vakfı, Malatya 2017, c. 2, ss. 651-61.
el-Gazâlî, Ebû Hâmid, Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka, thk. Mahmud Beycû, Dâru’l-Beyrûtî, Dımeşk 1413/1993.
el-Gazâlî, Ebû Hâmid, Bâtınîliğin İçyüzü [Fedaihu’lBâtınîyye/el-Mustazhırî], çev. Avni İlhan, TDV Yayınları, Ankara 1993.
Görgün, Tahsin, “Kadî Abdülcebbâr”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 24, ss. 109-111.
İbn ‘Adiyy, Ebû Ahmed, el-Kâmil fī Du‘afâ’i’rRicâl, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1984.
İbn Batta el-‘Ukberî, el-İbâne ‘an Şerî‘ati’lFiraki’n-Nâciye ve Mucânebeti’l-Firaki’lMezmûne, thk. Ridâ Na‘sân Mu‘tî, Dâru’rRâye, Riyad 1994.
İbn Hazm, Ebû Muhammed ‘Ali b. Ahmed, elFasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ’ ve’n-Nihal, thk. Muhammed İbrahim Nasr & ‘Abdurrahman ‘Umeyra, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1416/1996.
İbn Hazm, Ebû Muhammed ‘Ali b. Ahmed-, “Risâle fi’l-İmâme”, Resâ’ilu İbn Hazm içinde, thk. İhsan ‘Abbas, elMu’essesetu’l-‘Arabiyye, Beyrut 1981.
İbn Hazm, Ebû Muhammed ‘Ali b. Ahmed, el-Muhallâ bi’l-Âsâr, thk. ‘Abdulğafûr Suleyman el-Bundârî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1408/1988.
İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed elKurtubî, Menâhicu’l-Edille fî ‘Akâ’idi’l-Mille ma‘a Mukaddime fî Nakdi Medârisi ‘İlmi’lKelâm, thk. Mahmud Kasım, Mektebetu’lAnclû el-Mısriyye, Kahire 1964.
İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferac, el-Mevdû‘ât, thk. ‘Abdurrahman Muhammed ‘Osman, elMektebetu’s-Selefiyye, Medine t.y.
İbnu’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’lUmem, thk. Muhammed ‘Abdulkâdir ‘Atâ & Mustafa ‘Abdulkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, Beyrut 1412/1992.
İbnu’l-Vezîr, Muhammed b. İbrahim el-Yemânî, el-‘Avâsım ve’l-Kavâsım fi’z-Zebb ‘an Sunneti Ebi’l-Kâsim, thk. Şuayb el-Arna’ût, Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 1415/1994.
İlhan, Avni, “Bâtınîyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992, c. 5, ss. 190-194.
el-İsferâyinî, Ebû’l-Muzaffer ‘İmâduddîn Şâhfûr b. Tâhir, et-Tabsîr fi’d-Dîn ve Temyîzu’lFirkati’n-Nâciye ‘ani’l-Fıraki’l-Hâlikîn, thk. ‘İzzet ‘Attâr el-Huseynî, Matba‘atu’l-Envâr, y.y. 1940.
el-Kâdî ‘Abdulcabbâr, ‘Abdullah b. Ahmed Ebû’l-Huseyn, Fadlu’l-İ‘tizâl ve Tabakâtu’lMu‘tezile, thk. Fuâd Seyyid, Tunus 1972.
Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte EşarilikMatudilik İlişkisi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2017.
Kalaycı, Mehmet,, “Eşariliğin Tarihsel Arkaplanı: Küllabilik”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, c. 51, sy. 2, ss. 399- 431.
Karlığa, H. Bekir, “İbn Rüşd”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, c. 20, ss. 257-88.
Kramers, J. H., “Mukaddesî”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. 8, ss. 562-63.
Kutlu, Sönmez, “Kerrâmiyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2002, c. 25, ss. 294- 96.
Wilferd Madelung, “Horasan ve Maveraünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefiliğin Yayılışı”, çev. S. Kutlu, İmâm Mâturîdî ve Maturidilik, haz. S. Kutlu, Kitâbiyât Yay., Ankara 2003.
el-Makdisî, Ebû ‘Abdillah Şemsuddîn, Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, E. J. Brill, Leiden 1967.
Marina A. Tolmacheva, “Makdisî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2003, c. 27, ss. 431-32.
Maşalı, Münteha, “Makdisî’nin Ahsenu’tTekâsîm’i Bağlamında Fıkıh Coğrafyası/Fıkhın Coğrafyası”, Usûl İslâm Araştırmaları Dergisi, 2016, sy. 25, ss. 63-106.
en-Nîsâbûrî, el-Hâkim, el-Mustedrek ‘ale’sSahîhayn, Dâru’l-Harameyn, Kahire 1997/1417.
eş-Şevkânî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. ‘Ali el-Havlânî, Fethu’l-Kadîr el-Câmi‘ beyne Fenney er-Rivâye ve’d-Dirâye min ‘İlmi’tTefsîr, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1428/2007.
eş-Şevkânî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. ‘Ali, el-Fevâidu’l-Mecmû‘a fi’l-Ehâdîsi’lMevdû‘a, thk. ‘Abdurrahman b. Yahya elMu‘allimî el-Yemânî, Matba‘atu’s-Sunne el-Muhammediyye, Kahire 1380/1960.
eş-Şevkânî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. ‘Ali, “el-‘Azbu’n-Nemîr fî Cevâbi Mesâili ‘Âlimi Bilâdi ‘Asîr”, Resâ’il ve Ebhâs fî Hadîsi İftirâki’l-Umme içinde, ed. ‘Abdullah b. Yahya es-Sureyhî, Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, Beyrut 2009 içinde, ss. 46-50.
es-Seffârînî, Muhammed b. Ahmed Sâlim b. Suleyman, Levâihu’l-Envâri’s-Seniyye ve Levâkihu’l-Efkâri’s-Sunniyye, thk. ‘Abdullah b. Muhammed el-Basrî, Mektebetu’rRuşd, Riyad 1994.
es-Semerkandî, el-Hakîm, Terceme-i esSevâdu’l-A‘zam, thk. ‘Abdulhayy Habîbî, Tahran 1348.
Tan, Muzaffer, Bâtınilik Kavramı ve Bâtıni Fırkaların Tasnifi Meselesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi SBE., Ankara 2000.
et-Tirmizî, Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ, elCâmi‘u’s-Sahîh, thk. A. Muhammed Şâkir vdğr., Mektebetu ve Matba‘atu Mustafa elBâbî, Mısır 1975.
el-‘Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. ‘Amr, edḌu‘afâu’l-Kebîr, thk. ‘Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1998.
Ünal, İ. Hakkı, “İbn Hazm”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, c. 20, s. 58.
Yeşildal, Hamza, Ebu Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî’nin Kitabu’z-Zîne Adlı Eseri ve Şiî Makâlât Geleneğindeki Yeri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi SBE., Ankara 2005.

APA	EREN M (2018). Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. , 331 - 347.
Chicago	EREN MUHAMMET EMİN Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. (2018): 331 - 347.
MLA	EREN MUHAMMET EMİN Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. , 2018, ss.331 - 347.
AMA	EREN M Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. . 2018; 331 - 347.
Vancouver	EREN M Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. . 2018; 331 - 347.
IEEE	EREN M "Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*." , ss.331 - 347, 2018.
ISNAD	EREN, MUHAMMET EMİN. "Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*". (2018), 331-347.

APA	EREN M (2018). Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. İslami Araştırmalar, 29(2), 331 - 347.
Chicago	EREN MUHAMMET EMİN Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. İslami Araştırmalar 29, no.2 (2018): 331 - 347.
MLA	EREN MUHAMMET EMİN Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. İslami Araştırmalar, vol.29, no.2, 2018, ss.331 - 347.
AMA	EREN M Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. İslami Araştırmalar. 2018; 29(2): 331 - 347.
Vancouver	EREN M Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*. İslami Araştırmalar. 2018; 29(2): 331 - 347.
IEEE	EREN M "Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*." İslami Araştırmalar, 29, ss.331 - 347, 2018.
ISNAD	EREN, MUHAMMET EMİN. "Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar*". İslami Araştırmalar 29/2 (2018), 331-347.