TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM

KÜÇÜKYILDIZ, İSHAK

TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM

İshak KÜÇÜKYILDIZ (Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı, Erzurum, Türkiye)

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi

87 4

Yıl: 2020 Cilt: 20 Sayı: 64 Sayfa Aralığı: 399 - 439 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 28-10-2020

TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM

Öz:

Erzurum ilinin kuzey ilçelerinden Tortum, coğrafî özellikleri bakımından Doğu Anadolu Bölgesi karasal hava koşullarıyla Doğu Karadeniz Bölgesi’nin nemli ılıman iklim özellikleri arasında geçiş göstermektedir. Tortum, Çoruh Irmağı’nın önemli kollarından birisini oluşturan Tortum Çayı Vadisi’nde yer almaktadır. Doğu Anadolu’yu Karadeniz ve Kafkasya’ya bağlayan tarihî yollar üzerinde bulunması, ilçeninstratejik önemini artırmış ve tarih boyunca çeşitli milletlerin bu coğrafyaya yerleşmelerine neden olmuştur.Tortum ve çevresinde çok sayıda arkeolojik merkez tespit edilmiştir. Bu merkezlerde yapmış olduğumuz incelemeler, ilçenin Kalkolitik dönemden itibaren bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir.Bölge, M.Ö. II. bin yıldan itibaren önemli uygarlıkların hâkimiyet alanında yer almıştır. Bu uygarlıklar, Hayaşa Krallığı, Dayaeni/Diauehi veUrartu Krallığı gibi bölgenin güçlü siyasî yapılarıdır.Bölgede gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmalarında birçokmerkez tespit edilmiş ve bunların değerlendirmesi yapılmıştır. Bölge tarihi açısından oldukça önemli sonuçların elde edildiği bu çalışmalarsırasında; Kapıkaya Kalesi I, Kapıkaya Kalesi II, Kapıkaya Göleti,Uzunkavak Kalesi, Kaledibi Höyük, Şenyurt Kalesi, Şenyurt Yerleşmesi, Gugullar Höyük I, Gugullar Höyük II, Gugullar Höyük III merkezleri üzerinde incelemelerde bulunulmuştur. Yapılan bu araştırmalarsayesinde birçok merkez ilk defa kayıt altına alınarak belgelenmiştir.Ayrıca bölgenin önemli siyasî güçlerinden biri olan Urartu Devletininkuzeybatı yayılım alanı hakkında yeni bilgilerin ortaya çıkması sağlanmıştır.

Anahtar Kelime:

Tortum in Prehıstoric Perıod in The Light of Historical and Archeological Data

Öz:

Tortum, one of the northern towns of Erzurum, has a transition between the continental weather conditions of Eastern Anatolia region and humid temperate climate of Eastern Black Sea region in terms of geographical characteristics. Tortum is located in Tortum Stream Valley, one of the important branches of Çoruh River. Tortum’s location on the historical roads which connect Eastern Anatolia to Black Sea and Caucasia has increased its strategic importance and caused many nations to settle in this geography throughout history. Many archaeological sites have been detected in and around Tortum. Researches we made in these sites show that the town has been a settlement since the Chalcolithic period. This region has been in the hegemony area of important civilizations since 2000 BC. These civilizations are powerful political structures of the region like Hayasa Kingdom, Dayaeni/Diauehi, and Urartian Kingdom. Many sites were detected in the surface survey we made in the region and evaluations were made. During these studies in which quite important results were obtained for the history of the region, researches were made on Kapıkaya Castle I, Kapıkaya Castle II, Kapıkaya Pond, Uzunkavak Castle, Kaledibi Mound, Şenyurt Castle, Şenyurt Allocation, Gugullar Mound I, Gugullar Mound II and Gugullar Mound III sites. Thanks to these researches, many sites were recorded and documented for the first time. In addition, new information about the northwest extension of the Urartian State, one of the important political powers of the region, has been provided.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Aksoy, Ahmet. (1981). Tortum Vadisi Vejetasyonunun Bitki Sosyolojisi Yönünden Araştırılması. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum. Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi Botanik Bölümü.
Aktüre, Sevgi. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Akurgal, Ekrem. (1995). Hatti ve Hitit Uygarlıkları. İstanbul.
Akurgal, Ekrem. (2005). Anadolu Kültür Tarihi. Ankara.
Altaş, Namık Tanfer. (2014). “Fonksiyonel Özellikleri Bakımından Uzundere Kasabası”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18/1. 229-247.
Amiran, Ruth. (1952). “Connections Between Anatolia and Paletsine in the EBA”. Israel Exploration Journal II. Israel. 89-103.
Arıcı, Fatih. (2011). Bağbaşı ve Serdarlı Kır Yerleşmelerinin Coğrafi Etüdü (Erzurum Tortum). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Arıcı, Fatih; Zerrin, Karakuzulu. (2012). "Ödük (Serdarlı) Çayı Vadisinin Kalkınmasında Organik Tarımın Uygulanabilirliği". 1. Ulusal Coğrafya Sempozyumu. Erzurum, 231-243.
Atalay, İbrahim. (1984). Uygulamalı Hidrografya I. İzmir.
Atalay, İbrahim; Yılmaz, Özer; Tetik, Mehmet. (1985). Kuzeydoğu Anadolu Ekosistemleri. Ankara.
Aydın, Dündar. (1998), Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566). Ankara.
Aydın, Nafiz. (1991). “Güzelhisar Urartu Kitabesi”. Belleten LV/213. 323- 329.
Bahar, Hasan. (2013). Eskiçağ Uygarlıkları. Konya.
Barnett, Richard. (1982). “Urartu”. CAH III /2. 314-371.
Barnett, Richard. (1990). “Urartian Art and Archeology”, CAH, Vol 3 Part I, 322- 344.
Baş, Ayla. (2016). “Urartu Mimarisinde Malzeme ve Teknik”, Uluslararası Amisos Dergisi. S 1, C. 1, s. 44-86.
Başkan, Seyfi. (2018). “Artvin Baraj Rezervuarları Altında Kalan Maddi Kültürel Miras ve Bu Konudaki Uygulamaların Sürdürülebilir Koruma İlkeleri Bakımından Değerlendirilmesi“, ZfWT, C. X, S. 1, 199-217.
Beygu, Abdurrahim Şerif. (1936). Erzurum Tarihi, Abideleri, Kitâbeleri. İstanbul.
Bilgin, Mehmet. (2010). Doğu Karadeniz (Tarih-Kültür-İnsan). Ötüken, Ankara.
Bingöl, Akın. (2013). “Hurriler’in siyasi Organizasyonları”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C. VI, S. 1, 115-133.
Braidwood, Robert. J. (2008). Tarih Öncesi İnsanları. İstanbul.
Burney, Charles. (1966). “First Season of Excavation of the Urartian Citadel of Kayalıdere”. Anatolian Studies 16, London. 55-111.
Burney, Charles. - Lang, David Marshall. (1971). The Peoples of the Hills. London.
Cahen, Claude. (2002). Osmanlılardan Önce Anadolu. İstanbul.
Cavaıgnac, Eugène. (1936). Le Probleme Hittite. Paris.
Ceylan, Alpaslan. (2001). “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”. 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı II. Ankara. 71-82.
Ceylan, Alpaslan. (2002a). “2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”. 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara. 165-178.
Ceylan, Alpaslan. (2002b). “Yazılıtaş Horasan”. Çağlayan Aras-I, Erzurum. 14-15.
Ceylan, Alpaslan. (2003). "2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”. 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara. 311-324.
Ceylan, Alpaslan. (2005). “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in The Iron Age”. Anatolian Iron Ages V. London 21-29.
Ceylan, Alpaslan. (2008). Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Erzincan-KarsIğdır) (1998-2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
Ceylan, Alpaslan. (2014). "The Kingdom of Diauehi and the Urartians in Northeast Anatolia in light of new findings". Urartians. İstanbul.
Ceylan, Alpaslan. (2015). Doğu Anadolu Araştırmaları -II. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Ceylan, Alpaslan. (2017). "Yeni Bulgular Işığında Kuzeydoğu Anadolu’da Diauehi Krallığı ve Urartular". Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, 517-568.
Ceylan, Alpaslan; Bingöl. Akın, vd. (2008). "2006 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırması", 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara. 129- 149.
Ceylan, Alpaslan; Günaşdı,Yavuz. (2017). "Erzurum ve Çevresindeki Urartu Yazıtlarının Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt: IV, S: XIII, 313-350.
Ceylan, Alpaslan; Günaşdı, Yavuz. (2018). Erzurum’un Eskiçağ Kaleleri. Erzurum.
Ceylan, Alpaslan; Ceylan, Nezahat. (2018). Doğu’nun Sönmeyen Yıldızı Akçakale ve Çıldır Araştırmaları. Erzurum.
Ceylan, Nezahat. (2016). “Pasin Ovasının Kuzeye Açılan İki Tarihi Yolu The Two Hıstorıcal Roadsof The Pasın Plaınopened To The North”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research 9/ 43, 656-671.
Ceylan, Nezahat; Günaşdı, Yavuz; Üngör, İbrahim vd. (2015). “2013 Yılı ErzincanErzurum İlleri Yüzey Araştırmaları” 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara, 71-92.
Chubinishvili, Tariėl Nikolaevich. (1964). “The Interconnections Between the Caucasian (Kura- Araxes) and the Near East Cultures in the Third Millennium B.C.” VII Proceedings of the International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences. Moscow.
Cornelius, Friedrich. (1973). Geschichte der Hethiter. Dramstadt.
Çilingiroğlu, Altan. (1983). “Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler”. ArkeolojiSanat Tarihi Dergisi, II, 28-37.
Çilingiroğlu, Altan. (1994). Urartu Tarihi. İzmir.
Çoruh Ve Doğu Karadeniz Havzaları Taşkın Yönetim Planının Hazırlanması Projesi. (2019). Çoruh Havzası Taşkın Yönetim Planı Stratejik Çevresel Değerlendirme Taslak Kapsam Belirleme Raporu.
Diakonoff, İgor Mikhaĭlovich. (1951). “Assiro”. Vavilonskie İstocniki po istorii 2/3. 52-73.
Diakonoff, İgor Mikhaĭlovich- Kashkai, S. M. (1981). Geographical Namse According to Urartian Texts, Wiesbaden. Dinçol, Ali Mehmet. (1989). “Yeni Urartu Yazıtları ve Yazıt Parçaları”. AnAr XI, 137- 148.
Dzhaparidze, Otar Mikhaĭlovich. (1964). The culture of early agricultural tribes in the territory of Georgia: VII International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences. Moskov.
Dyson, Robert H. (1968). “The Archaeological Evidence of the Second Millenium B.C. on the Persian Plateu”. CAH II. 14-16.
Esin, Ufuk. (1969). Kuantitatif Spektral Analiz Yardımıyla Anadolu‟da Başlangıcından Asur Kolonileri Çağına Kadar Bakır ve Tunç Madenciliği. İstanbul.
Esin, Ufuk. (1979). İlk Üretimciliğe Geçiş Evresinde Anadolu ve Güneydoğu Avrupa (G.Ö. 10500-7000 Yılları Arası). I. Doğal Çevre Sorunu. İstanbul.
Friedrich, Johannes. (1930). “Staatsvertrage II”. Mitteilungen der vorderasiatischägyptischen Gesellchaft 34/1, Leipzig, 1930.
Garstang, John. (1943). "Hittite Military Roads in Asia Minor”. AJA 47, Boston, 35- 62.
Goetze, Albrecht. (1928). “Madduwattas”. MVAEG XXXII, 1-178.
Goetze, Albrecht. (1930). “Bemerkungen zu dem Hethitischen Text”. RHA I. 18-30.
Grousset, Rene. (2005). Başlangıcından 1071'e Ermenilerin Tarihi, Çev: Sosi Dalanoğlu, İstanbul.
Günaşdı, Yavuz. (2011). “Eskiçağda Şenkaya”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi IV/2,473-485.
Günaşdı, Yavuz. (2012). “Erzurum Ovasında Önemli Bir Merkez: Değirmenler Höyük”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10, 51-65
Günaşdı, Yavuz. (2013). Karasu Havzasındaki Tarihi ve Arkeolojik Veriler. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Günaşdı, Yavuz. (2016). “Geçitler Ülkesinde Önemli Bir Urartu Kalesi: Avnik”, TÜBA-AR 19, Ankara,113-136.
Harmankaya, Savaş; Tanındı, vd. (1997). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri- II- Neolitik. İstanbul.
Hassan, Abdulkadir, Ahmed. (2015). Uzundere’nin (Erzurum) İklim özellikleri ve İklimin Ana Çizgileriyle Çevresel Etkileri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Honıgmann, Ernst. (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı. İstanbul.
Irmak, Mehmet Akif. (2003). Tortum Çayı Havzasının Odunsu Bitkilerinin Peyzaj Mimarlığında Kullanım Olanakları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Kalmış, Gökhan. (2017). "Erzurum ve Çevresinde Tespit Edilen Urartu Sulama Sistemleri", Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi IV, S. XIII, 567-588.
Kardeş, Mehmet. (2008). Uzundere. Erzurum.
Khalaf, Salem. (2006). Doğu Anadolu Bölgesi Nüfus Özellikleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kınal, Füruzan. (1991). Eski Anadolu Tarihi. Ankara.
Kırzıoğlu, Fahrettin. (1953). Kars Tarihi I. İstanbul.
Kırzıoğlu, Fahrettin. (1976). Osmanlıların Kafkas İllerini Fethi (1451- 1590). Ankara.
Kırzıoğlu, Fahrettin. (1992). Yukarı Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçaklar İlk Kıpçaklar (M.Ö. VII. - M.S. VI. yy.). ve Son Kıpçaklar (1118- - 1195) ile Ortodoks - Kıpçak Atabekler Hükümeti (1267 -1578) Ahıska/ Çıldır Eyaleti Tarihi’nden), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Koday, Saliha;Kaya, Günay. (2012). "Erzurum İlinde Tarım ve Hayvancılık". 1. Ulusal Coğrafya Sempozyumu. Erzurum, 73-87.
Konukçu, Enver. (1989). “Tarihte Erzurum” Şehr- i Mübarek Erzurum. Ankara.
Konukçu, Enver. (1992). Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum. Ankara.
Konukçu, Enver. (2008). “II. Basileios’tan Romanos Diogenes’e Okomi”, Işın Demirkent Anısına. İstanbul, 235-243.
Koşay, Hamit Zübeyr ; Vary, Hermann. (1964). Pulur Kazısı. Ankara.
Koşay, Hamit Zübeyr ;Vary, Hermann. (1967). Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961. Ankara.
Koşay, Hamit Zübeyr. (1943). “Karaz Sondajı”. III. Türk Tarih Kongresi. Ankara. 165-169.
Koşay, Hamit Zübeyr. (1962). “Pulur Kazısı, 1960”. Tarih Araştırmaları Dergisi 11. Ankara, 25-28.
Koşay, Hamit Zübeyr. (1964). “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)”. Atatürk Konferansları I. Ankara, 91-94.
Koşay, Hamit Zübeyr. (1984). Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Koşay, Hamit Zübeyr; Turfan. K. (1959). “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”. Belleten XXIII/91. Ankara, 349 - 413.
Kozbe, Gülriz; Ceylan, Alpaslan, ve diğ. (2008). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri6a-b Demir Çağlar. İstanbul.
Kökten, İsmail Kılıç. (1943). “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten, C. VII, 27, TTK, Ankara, 601-613.
Kökten, İsmail Kılıç. (1947). “Bazı Prehistorik Yerleşmeler Hakkında Yeni Gözlemler”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, S. 1, Ankara. 223-239.
Kökten, İsmail Kılıç. (1953). “1952 yılında yaptığım Tarih Öncesi Araştırmalar Hakkında”, DTCFD 1-4, 11/ 2-4, Ankara. 177-209.
König, Friedrich Wilhelm. (1955-1957). Handbuch Der Chaldäischen Inschriften. Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner. Beiheft. Graz.
Köroğlu, Kemalettin. (2001). “Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi Coğrafyası”, Belleten, C. LXIV, 241, Ankara, 714-741.
Köse, Bayram Arif. (2019). “İslamiyet Öncesi Dönem, İlk Müslüman Fetihleri ve Müslüman Hâkimiyetinde Artvin Ve Çevresi”. Artvin Tarihi Araştırmaları-1. (ed. Nuri Yavuz). İstanbul: Kriter Yayınevi.
Ksenophon. (2011). Anabasis (Onbinlerin Dönüşü). Çev: Oğuz Yarlıgas, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Küçükyıldız, İshak. (2017a). Erzurum’un Kuzey İlçelerinde Tarihi ve Arkeolojik Veriler (Tortum - Uzundere). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü.
Küçükyıldız, İshak. (2017b). "Tortum Çayı Havzasının Tarihi Coğrafyası" Anasay 1, 197-121.
Küçükyıldız, Nagehan. (2019). “Artvin ve Çevresinin Yer Adları Üzerine Bir Değerlendirme”. Artvin Tarihi Araştırmaları-1. (ed. Nuri Yavuz). İstanbul: Kriter Yayınevi.
Lang, David Marshall. (1970). Armenia. London.
Lang, David Marshall. (1997). Eski Halk ve Ülkeler, Gürcüler, Çev: Neşenur Domaniç, Ceylan Yay. İstanbul.
Leakey, Richard. (1988). İnsanın Kökeni. İstanbul.
Lehmann-Haupt, Carl, Ferdinand, Friedrich. (1928-1935). Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II. Berlin-Leipzing.
Maisler, Benjamin; Stekelis, Moshe; Aviyonah, Michael. (1952).“The Excavations at Bet-Yerah (Khirbet- Kerak) 1944-1946” İsrael Exploration Journal II/3, 165-173.
Margo, J. (1918). The History of the Armenian People: From the Remotest Times to the Present Day, Preface.: Gustave Schlumberger. Trans: Ernest F. Barry. Boston.
Melikişvili, Georgi Aleksandrovic. (1960). Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Moskova.
Meşçaninov, Ivan Ivanovič. (1931). “Nadpis Menui iz seL. Zivina”. DAN, 69-73.
Meşçaninov, Ivan Ivanovič. (1933). “Haldskaya nadpis iz sel. Zivin”. IAN 8 (5). 407- 412.
Memiş, Ekrem. (2003). Eskiçağ Türkiye Tarihi. Konya.
Mutlu, Gülseren. (2019). “Eskiçağ’da Artvin”. Artvin Tarihi Araştırmaları-1. (ed. Nuri Yavuz). İstanbul: Kriter Yayınevi.
Orhan, Tuba. (2008). Uzundere İlçesi ve Yakın çevresinin Ekoturizm Potansiyelinin Belirlenmesi ve Sınıflandırılması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Özav, Lütfi. (1991). Oltu’nun Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Özdoğan, Mehmet. (2011a). “Paleolitik Çağ”. (Arkeoatlas) Tarihöncesinden Demir Çağı‟na Anadolu'nun Arkeoloji Atlası. İstanbul, 30- 42.
Özdoğan, Mehmet. (2011b). "Köyden Kente". Arkeoatlas (Tarihöncesinden Demir Çağı‟na Anadolu‟nun Arkeoloji Atlası). İstanbul, 102-106.
Özgül, Oktay. (2007). Tortum ve Narman Çevresinde Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Özgül, Oktay. (2011). "Pasin Ovasının Tarihi Coğrafyası". Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8. 91-106.
Özgül, Oktay. (2015a). “Erzurum Tortum’da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/8. Edirne, 69-92.
Özgül, Oktay. (2015b). “Çoruh ve Kür vadisinde Kimmer - İskit Yer Adları”. BELGÜ 2. 159-172.
Özgül, Oktay. (2016). “Erzurum’da Stratejik Bir Urartu Kalesi: Tepeköy (Pir Ali Baba)”. TÜBA-AR 19. Ankara, 137-157.
Payne, Margaret R.; Alpaslan, Ceylan. (2003). “A New Urartian Inscription From Ağrı- Pirabat”. Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLV /2. Roma, 191-201.
Payne, Margaret R. (2006). Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu. İstanbul.
Pehlivan, Mahmut. (1984). En Eski Çağlardan Urartu‟nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Pehlivan, Mahmut. (1990). “Karaz Kültürü ve Hurriler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi. Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi. 1/1, Van, 162 - 176
Pehlivan, Mahmut. (1991b). Daya (e) ni /Diau (e) hi. Erzurum.
Pehlivan, Mahmut. (1991a). Hayaşa. Erzurum.
Piotrovskii, Boris, B. (1962). “The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.”. VI. International Concress of Prehistori and Proto historic Sciences. Moscow.
Procopıus. (1914). History of the Wars. Book I-II, Trans: H.B. Dewing. Londra.
Sagona, Antonio G. (1984). The Caucasian Region in the Early Bronze Age. British Archaeological Reports (BAR) International Series 214.
Sagona, Antonio G; Zimansky, Paul. (2018). Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye‟nin En Eski Kültürleri, M.Ö. 1.000.000-550. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul.
Salvini, Mirjo. (1967). Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della Formazione del regnodi Urartu. Roma.
Salvini, Mirjo. (1995). Geschichte Und Kultur Der Urartäer. Darmst.
Saraçoğlu, Hüseyin. (1989). Doğu Anadolu Bölgesi. Ankara: Milli Eğ.Bak. Yay.
Sayce, Archibald Henry. (1890). “Monolith Inscription of Argistis King of Van”. Records of the Past 4: 134-136.
Sayce, Archibald Henry. (1893). “The Cuneiform Inscriptions of Van, part 4”. JRAS 25 (no. 69-79): 1-39
Sevin, Veli. (2003). Anadolu Arkeolojisi. İstanbul.
Sevin, Veli. (2004). “Doğu Anadolu Orta ve Son Tunç Çağı”. Arkeoatlas, Yaşayan Geçmişin Dergisi 3. 104-129.
Strabon (1993). Antik Anadolu Coğrafyası. (Geographika: XII-XIII-XIV). Çev: Adnan Pekman. İstanbul.
Subaşı, Ömer. (2013). “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hâkimiyeti”. Turkish Studies, 8/5. 705-731.
Subaşı, Ömer. (2019). “Artvin ve Çevresinde Türk Hâkimiyeti”. Artvin Tarihi Araştırmaları-1. (ed. Nuri Yavuz). İstanbul: Kriter Yayınevi.
Şenyürek, Muzaffer, S. (1944). “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”. DTCFD 2/2. Ankara, 349-352.
Tarhan, M. Taner. (1978). M.Ö. XIII. Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları. (Basılmamış Doçentlik Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Tarhan, M. Taner. (1982). “Urartu Devleti’nin Kuruluş Evresi ve Kurucu Krallardan „Lutipri=Lapturi" Hakkında Yeni Görüşler”. Anadolu Araştırmaları-VIII. İstanbul, 69 114.
Tellioğlu, İbrahim. (2004). Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Trabzon.
Toksoy, Ahmet. (1995). Bizanstan Akkoyunlulara Tav–ili/Tao Bölgesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü.
Toksoy, Ahmet. (2008). "Dede Korkut Destanlarında Tav-Eli Ve Çevresi", Turkish Studies 3/1,121-128.
Ün, Halil İbrahim. (2019). Erzurum Tortum İlçesinde Bulunan Mimari Eserler. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ünsal, Veli. (2006). “Doğu Karadeniz’in Tarihi Coğrafyası”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. VIII, S. 2, 129-144.
Van Loon, Maurits Nanning. (1966). Urartian Art Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations. İstanbul.
Wilson, J. V. Kınnıer. (1962). “The Kurbail Statue of Shalmaneser III”. Iraq XXIV2. 90-115.
Yıldırım, Sefa. (2007). Okçular/Berta Havzası ve Çevresinde Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yılmaz, Hasan. (2006). Erzurum-Uzundere Karayolu şevlerinde Doğal Olarak Yetişen Bitkilerin Estetik ve Fonksiyonel Yönden Değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Yılmaz, Osman. (1991). Tortum Çayı Havzasının Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

APA	KÜÇÜKYILDIZ İ (2020). TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. , 399 - 439.
Chicago	KÜÇÜKYILDIZ İSHAK TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. (2020): 399 - 439.
MLA	KÜÇÜKYILDIZ İSHAK TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. , 2020, ss.399 - 439.
AMA	KÜÇÜKYILDIZ İ TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. . 2020; 399 - 439.
Vancouver	KÜÇÜKYILDIZ İ TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. . 2020; 399 - 439.
IEEE	KÜÇÜKYILDIZ İ "TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM." , ss.399 - 439, 2020.
ISNAD	KÜÇÜKYILDIZ, İSHAK. "TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM". (2020), 399-439.

APA	KÜÇÜKYILDIZ İ (2020). TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20(64), 399 - 439.
Chicago	KÜÇÜKYILDIZ İSHAK TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 20, no.64 (2020): 399 - 439.
MLA	KÜÇÜKYILDIZ İSHAK TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, vol.20, no.64, 2020, ss.399 - 439.
AMA	KÜÇÜKYILDIZ İ TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 2020; 20(64): 399 - 439.
Vancouver	KÜÇÜKYILDIZ İ TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 2020; 20(64): 399 - 439.
IEEE	KÜÇÜKYILDIZ İ "TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM." Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20, ss.399 - 439, 2020.
ISNAD	KÜÇÜKYILDIZ, İSHAK. "TARİHÎ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ’DA TORTUM". Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 20/64 (2020), 399-439.