Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*

Midilli, Muhammet Enes

Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*

Muhammet Enes Midilli (İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,İstanbul,Türkiye)

İslam Araştırmaları Dergisi

12 1

Yıl: 2020 Cilt: 44 Sayı: 44 Sayfa Aralığı: 37 - 73 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 07-11-2020

Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*

Öz:

Memlükler döneminde Kahire, ulemaya dersler ve mansıplar sunan çok sayıda ilim kurumuna ev sahipliği yapmıştır. Bu dönemde şehirdeki bazı büyük camiler, sultanla-rın ve yüksek dereceli emîrlerin kurdukları vakıflar sayesinde vakıf-temelli birer ilim kurumu haline gelmiştir. Bu camilerin erken örneklerinden biri olan İbn Tolun Camii, VII. (XIV.) asrın sonunda dönemin Memlük sultanı tarafından yeniden imar ettirilmiş-tir. Camiyi Memlükler döneminin önde gelen ilim kurumlarından biri haline getiren vakıf da bu imar faaliyeti sırasında kurulmuştur. Cami vakfiyesinin dersler ve mansıp sahipleriyle ilgili şartları içeren bölümleri bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Memlükler döneminde İbn Tolun Camii’nde dört fıkıh mezhebinin her biri için ders-lerin yanı sıra tefsir, hadis, tıp, mîâd, kıraat ve nahiv dersleri düzenlenmekteydi. Cami-de ulemaya fıkıh müderrisi, muîd, tefsir şeyhi, hadis şeyhi, nakib, tıp müderrisi, mîâd şeyhi, münşid/mâdih, kıraat ve nahiv mütesaddiri, mülakkın, şeyhüssübha, müsebbih/zâkir, hatip, imam, reîsülmüezzinîn, müezzin, kāri, müeddip, arîf, hâzinülkütüp ve saâtî gibi eğitimle ve dinî vazifelerle ilgili çok sayıda mansıp tahsis edilmiştir. Makalede, vakfiye merkeze alınarak bu mansıpların mahiyetleri tespit edilmeye çalışılmış, bu sı-rada Memlük Kahiresi’ndeki ilim kurumlarının günümüze ulaşan vakfiyeleri, Memlük kaynaklarındaki bilgiler ve mansıpların tanımlarıyla ilgili modern literatürde yer alan tartışmalar da dikkate alınmıştır. Makalede ayrıca dört fıkıh mezhebinin yanında bir-den fazla ilmin tedris edildiği çok mansıplı ilim kurumlarının teşekkülü hakkında bilgi verilerek İbn Tolun Camii’nde görülen ilim kurumu modelinin tarihî bağlamı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Abdül‘âtî, Abdülganî Mahmûd, et-Ta‘lîm fî Mısr zemene’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk, Kahire: Dârü’l-maârif, t.y.Abdül‘âtî, Abdülganî Mahmûd, “Hüccetü vakfi’s-Sultân el-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî”, et-Ta‘lîm fî Mısr zemene’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk içinde, s. 331-48.
Avvâd, Korkîs – Mustafa Cevâd, el-Medresetü’l-Müstansıriyye, Beyrut-London: Dârü’l-verrâk, 2008.
Aynî, Bedreddin, İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân: Asru selâtîni’l-Memâlîk, I-V, nşr. Mu-hammed Muhammed Emîn, Kahire: Dârü’l-kütüb ve’l-vesâikı’l-kavmiyye, 2010.
Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre, nşr. D. S. Richards, Beyrut: Matbaatü Müesseseti Hasîb Dirgām ve evlâdih, 1419/1998.
Behrens-Abouseif, Doris, “İbn Tolun Camii”, DİA, 1999, X X, 416-18.
Belevî, Abdullah b. Muhammed, Sîretü Ahmed b. Tolûn, nşr. M. Kürd Ali, Kahire: Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye, t.y.
Belevî,Hâlid b. Îsâ, Tâcü’l-mefrik fî tahliyeti ulemâi’l-meşrik, nşr. Hasan es-Sâih, I-II, Mu-hammediye: İhyâü’t-türâsi’l-İslâmî, t.y.
Berkey, J., Popular Preaching and Religious Authority in the Medieval Islamic Near East, Seattle: Washington University Press, 2001.
Berkey, J., Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali: İslami Eğitimin Sosyal Tarihi, çev. İsmail Eriş, İstanbul: Klasik Yayınları2015.
Berkey, J., The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education, Princeton: Princeton University, 1992.
Cermî, İbrâhim Muhammed, Mu‘cemü ulûmi’l-Kur’ân, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1422/2001.
Chamberlain, M., Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik: Şam (1190-1350), çev. Büşra Kaya, İstan-bul: Klasik Yayınları, 2014.Çakan, İsmail L., “Dirâyetü’l-hadîs”, DİA, 1994, IX, 366-67.
Emîn, Muhammed Muhammed, el-Evkāf ve’l-hayâtü’l-ictimâiyye fî Mısr: 648-923/1250-1517, Kahire: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye, 1980.
Emîn, Muhammed Muhammed, Fihristü vesâikı’l-Kāhire hattâ nihâyeti asri selâtîni’l-Memâlîk, Kahire: Ma‘hedü’l-ilmiyyi’l-Fransî li’l-âsâri’ş-şarkıyye bi’l-Kāhire, 1981.
Emîn, Muhammed Muhammed, “Mesârifü evkāfi’s-Sultân el-Meliki’n-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn alâ mesâlihi’l-kubbe ve’l-Mescidi’l-câmi‘ ve’l-medâris ve mektebi’s-sebîl bi’l-Kāhire”, İbn Habîb el-Halebî, Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh içinde, nşr. Muhammed Muhammed Emîn, Kahire 1976-86, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1986, III, 339-49.
Emiroğlu, Nagihan, “Kadınların Hadis Okuttuğu Mekânlar: el-Câmiu’l-Muzafferî Örne-ği”, İslam Araştırmaları Dergisi, 37 (2017): 33-70.
Escovitz, Joseph H., The Office of Qâdî al-Qudât under the Bahri Mamluks, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1984.
Haarmann, U., “Mamluk Endowment Deeds as a Source for the History of Education in Late Medieval Egypt”, al-Ebhath, 28 (1980):31-47.
Helvacı, Mustafa – Yavuz Onat, “İlm-i Mîkāt”, DİA, 2000, XXII, 133-34.
Hirschler, K., Medieval Damascus: Plurality and Diversity in an Arabic Library:The Ashra-fiya Library Catalogue, Edinburgh: Edinburgh University, 2016.
İbn Abdüzzâhir, er-Ravzatü’l-behiyyetü’z-zâhire fî hıtati’l-Muizziyyeti’l-Kāhire, nşr. Ey men Fuâd Seyyid, Kahire: Mektebetü’d-dâri’l-Arabiyye li’l-kitâb, 1417/1996.
İbn Cübeyr, Rihletü İbn Cübeyr, Beyrut: Dâru Sâdır, 1384/1964.
İbn Dokmak, el-İntisâr li-vâsıtati ikdi’l-emsâr, nşr. Carl Vollers, Frankfurt am Main: Insti-tute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethte Uni-versity, 1992.
İbn Dokmak, en-Nüfhatü’l-miskiyye fi’d-devleti’t-Türkiyye, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Sayda: el-Mektebetü’l-asriyye, 1420/1999.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr, nşr. Ahmed Abdülkādir eş-Şâzelî, I-XXVII, Ebûzabî: el-Mecmaü’s-sekāfî, 1424/2003.
İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine, nşr. M. Seyyid Câdelhak, I-IV, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-hadîse, t.y.İbn İyâs, Bedâiu’z-zühûr, nşr. M. Mustafa, I-V, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1982.
İbn Kādî Şühbe, et-Târîh, nşr. Adnân Dervîş, I-IV, Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-ilmüyyü’l-Fransî li’d-dirâsâti’l-Arabiyye, 1977-97.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-nihâye, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XXI, Cîze: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘ ve’l-i‘lân, 1417-20/1997-99.
İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî, nşr. Muhammed Muhammed Emîn, I-XIII, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1984-2009.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire, I-XVI, Kahire: Vizâretü’s-sekāfe ve’l-irşâd, t.y.İbnü’l-Cey‘ân, Şerefeddin Yahyâ b. Şâkir, et-Tuhfetü’s-seniyye bi-esmâi’l-bilâdi’l-Mısriyye, Kahire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1394/1974.
İbnü’l-Ekfânî, İrşâdü’l-kāsıd ilâ esne’l-makāsıd, nşr. J. Justus Witkam, Leiden: Ter Lugt Pers, 1989.
İbrâhim, Abdüllatîf, “Nassân cedîdân min vesîkati’l-Emîr Sargatmış”, Mecelletü Külliyeti’l-âdâb, 27 (1965): 121-58; 28 (1966): 143-200.
İnanç, Yonis, Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Ya yınları, 2016.
Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ, nşr. M. Hüseyin Şemseddin v.dğr., I-XV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407/1987.
Kılıç, Hulusi, “Belâgat”, DİA, 1992, V, 380-83.
Leiser, G., The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisun 495-647/1101-1249 (doktora tezi), University of Pennsylvania, 1976
.Leiser, G., “Medical Education in Islamic Lands from the Seventh to the Fourteenth Cen-tury”, Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 38/1 (1983): 48-75.
Little, Donald P., “The Use of Documents for the Study of Mamluk History”, Mamluk Studies Review, 1 (1997): 1-13.
Makdisi, G., The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
Makdisi, G., “The Scholastic Method in Medieval Education: An Inquiry into Its Origins in Law and Theology”, Speculum, 49/4 (1974): 640-61.
Makdisi, G., “Onbirinci Yüzyıl Bağdad’ında İslâm Eğitim Müesseseleri”, İslâm’ın Klasik Ça-ğında Din Hukuk Eğitim, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007, s. 203-72.
Makdisi, G., İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’d a B eşeri Bilimler, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
Makdisi, G., Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, trc. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğ-lu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Makrîzî, el-Hıtat: el-Mevâiz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtat ve’l-âsâr,nşr. Eymen Fuâd Seyyid, I-IV, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1434/2013.
Makrîzî, es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk, nşr. M. Abdülkādir Atâ, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
Midilli, Muhammet Enes, Erken Memlük Döneminde Bir İlmî Müessese: İbn Tolun Camii (1296-1382) (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Muhanna, E., The World in a Book: Al-Nuwayri and the Islamic Encyclopedic Tradition, Princeton: Princeton University Press, 2018.
Neşşâr, Seyyid Seyyid, Târîhu’l-mektebât fî Mısr: el-Asrü’l-Memlûkî, Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1413/1993.
Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb, Nihâyetü’l-ereb, XXXI, nşr. Necîb Mustafa Fevvâz – Hikmet Kişlî Fevvâz, XXXII, nşr. İbrâhim Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
Özafşar, Mehmet Emin, “Zühd ve Rekāik”, DİA, 2013, XLIV, 535-37.
Özkan, Halit, Memlüklerin Son Asrında Hadis: Kahire (1392-1517), İstanbul: Klasik Yayın-ları, 2012.
Pedersen, J., “Masdjid”, EI: First Encyclopaedia of Islam,Leiden: E.J. Brill, 1987, V, 354-76.
Raymond, A., “al-Maqrīzī’s Khitat and the Urban Structure of Mamluk Cairo”, Mamluk Studies Review, 7/1 (2003): 145-67.
Safedî, A‘yânü’l-asr, nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr ., I-IV, Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1418/1998.
Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, nşr. Ahmed el-Arnaût – Türkî Mustafa, I-XXIX, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
Sahmâvî, Şemseddin Muhammed, es-Sagrü’l-bâsim fî sınâati’l-kâtib ve’l-kâtim, nşr. Eşref M. Enes, I-II, Kahire: Dârü’l-kütüb ve’l-vesâikı’l-kavmiyye, 1430/2009.
Shaaban, M. Hafez, Piety and Power: Pious Endowments in the Bahrī Mamlūk Period, 1250-1382 (yüksek lisans tezi), The American University in Cairo, 2015.
Sübkî, Tâceddin, Mu‘îdü’n-ni‘am: Makam ve Meslek Ahlâkı, çev. Harun Yılmaz – Muham-met Enes Midilli, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Ya yınları, 2019.
Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kāhire, nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-II, Kahi-re: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
Süyûtî, et-Tehaddüs bi-ni‘metillâh, nşr. E. M. Sartain, Cambridge: Cambridge University Press, 1975.
Swelim, T., The Mosque of Ibn Tulun: A New Perspective (doktora tezi), Harvard University, 1994.Swelim, T., Ibn Tulun: His Lost City and Great Mosque, Kahire: The American University in Cairo Press, 2015.
Tücîbî, Müstefâdü’r-rihle ve’l-igtirâb, nşr. Abdülhâfız Mansur, y.y.: ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-kitâb, t.y.Vakfiyyetü Hüsâmeddîn Lâçîn (21 Rebîülâhir 697), Dârü’l-vesâiki’l-kavmiyye, Mecmûatü’l-Mahkemeti’ş-şer‘iyye, nr. 3/17, 18.
Yılmaz, Harun, Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260), İstanbul: Kla-sik Yayınları, 2017.
Yiğit, İsmail, “Hıtat”, DİA, 1998, XVII, 401-402.
Zehebî, Mu‘cemü şüyûhi’z-Zehebî, nşr. Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1410/1990.

APA	Midilli M (2020). Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. , 37 - 73.
Chicago	Midilli Muhammet Enes Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. (2020): 37 - 73.
MLA	Midilli Muhammet Enes Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. , 2020, ss.37 - 73.
AMA	Midilli M Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. . 2020; 37 - 73.
Vancouver	Midilli M Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. . 2020; 37 - 73.
IEEE	Midilli M "Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*." , ss.37 - 73, 2020.
ISNAD	Midilli, Muhammet Enes. "Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*". (2020), 37-73.

APA	Midilli M (2020). Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. İslam Araştırmaları Dergisi, 44(44), 37 - 73.
Chicago	Midilli Muhammet Enes Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. İslam Araştırmaları Dergisi 44, no.44 (2020): 37 - 73.
MLA	Midilli Muhammet Enes Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. İslam Araştırmaları Dergisi, vol.44, no.44, 2020, ss.37 - 73.
AMA	Midilli M Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. İslam Araştırmaları Dergisi. 2020; 44(44): 37 - 73.
Vancouver	Midilli M Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*. İslam Araştırmaları Dergisi. 2020; 44(44): 37 - 73.
IEEE	Midilli M "Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*." İslam Araştırmaları Dergisi, 44, ss.37 - 73, 2020.
ISNAD	Midilli, Muhammet Enes. "Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar*". İslam Araştırmaları Dergisi 44/44 (2020), 37-73.