COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi
Yıl: 2021 Cilt: 36 Sayı: 4 Sayfa Aralığı: 2151 - 2166 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.17341/gazimmfd.749133 İndeks Tarihi: 29-07-2022
COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi
Öz: Dünya, 2020 yılı başından itibaren insan sağlığı için ciddi bir tehdit oluşturan Covid-19 ile karşı karşıya kalmıştır. Covid-19 kaynaklı ölümler üzerinde etkili faktörlerin belirlenmesi virüsle mücadele kapsamında oldukça önemli olup birçok araştırmaya konu olmuştur. Çok ölçütlü karar verme yöntemleri, karar problemi üzerinde etkili olabilecek tüm faktörleri birlikte değerlendirme olanağı sağlayarak karar vericinin etkin sonuca ulaşmasını destekleyen yöntemlerdir. Bu çalışmada, Covid-19 hastalığının risk grubunu oluşturan faktörler çok ölçütlü karar verme yapısına uygun olarak incelenmiştir. Bir problemi etkileyen faktörlerin etkileme gücünü ölçebilen yöntemlerden biri olan DEMATEL (Decision Making Trial and Evaluation Laboratory) yöntemi yardımıyla genel kabul görmüş faktörlerin farklı bir açıdan değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Literatürden çalışmanın amacına uygun veriler derlenmiş ve çeşitli kaynaklarda referans olarak verilen faktörler tespit edilmiştir. Ölümler üzerinde etkili olduğu bilinen bu risk faktörlerinin farklı eşik değerleri için sayısal analizleri yapılarak birbirlerini etkileme düzeyleri araştırılmıştır. Eşik değerler belirlenirken virüsün yayılma seyri olan göz önünde bulundurulmuş ve farklı periyotlar için uygulanacak stratejiler bakımından baz alınabilecek sonuçlar üzerinde durulmuştur. Son olarak, çok ölçütlü analiz sonuçları DEMATEL yönteminin temel prensiplerine uygun olarak yorumlanmıştır.
Anahtar Kelime: Evaluation of effective risk factors in COVID-19 mortality rate with DEMATEL method
Öz: The world has faced Covid-19, a serious threat to human health since the beginning of 2020. Determination of factors affecting Covid-19-related deaths is very important for the fight against virus and has been the subject of many studies. Multi criteria decision making methods support the decision maker to reach an effective result by providing the opportunity to evaluate all factors that may affect the decision problem. In this study, we examined the factors that constitute the risk group of Covid-19 disease in accordance with the multi criteria decision making structure. With DEMATEL (Decision Making Trial and Evaluation Laboratory) method we evaluated the generally accepted factors for the disease from a different perspective. We have compiled data from the literature and identified the factors referenced in various sources. We analyzed the levels of influence of these risk factors, known to be effective on deaths, by making numerical analyzes for different threshold values that we determined according to the spread of the virus. We obtained results that can be taken as a basis in terms of the strategies to be applied for virus spread process. Finally, we interpreted the multi-criteria analysis results in accordance with the basic principles of the DEMATEL method.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- 1. Petrosillo N., Viceconte G., Ergonul O., Ippolito G., Petersen E., COVID-19, SARS and MERS: are they closely related?, Clin Microbiol Infec, 26 (6), 729-734, 2020.
- 2. World Health Organization. Novel Coronavirus (2019- nCoV) Situation Report. https://www.who.int/ docs/ default- source/ coronaviruse/ situation- reports/ 20200211-sitrep-22-ncov.pdf?sfvrsn= fb6d49b1_2 22. Yayın tarihi Şubat 11, 2020. Erişim tarihi Mayıs 11, 2020.
- 3. World Health Organization. Novel coronavirus (2019- nCoV) Situation Report. https://www.who.int/ dg/ speeches /detail/ who-d irector -general-s- openingremarks-at-the-media-briefing-on-covid-19--11-March2020. Yayın tarihi Mart 11, 2020. Erişim tarihi Mayıs 11, 2020.
- 4. Yuan J., Li M., Lv G., Lu Z. K., Monitoring transmissibility and mortality of COVID-19 in Europe, Int J Infect Dis, 95, 311-315, 2020.
- 5. Şahin U., Şahin T., Forecasting the cumulative number of confirmed cases of COVID-19 in Italy, UK and USA using fractional nonlinear grey Bernoulli model, Chaos Soliton Fract, 138, 1-7, 2020.
- 6. Korkusuz A. Y., İnan U. H., Özdemir Y., Başlıgil H., Occupational health and safety performance measurement in healthcare sector using integrated multi criteria decision making methods, Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 35 (2), 991-1002, 2020.
- 7. Şakar C. T., Karakaya G., An interactive approach with filtering to find a preferred solution of a decision maker, Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 34 (4), 1987-2006, 2019.
- 8. Aksakal E., Dağdeviren, M., Talent management based personnel assignment model and solution proposal, Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 30 (2), 249-262, 2015.
- 9. Yazdi M., Khan F., Abbassi R., Rusli R., Improved DEMATEL methodology for effective safety management decision-making, Safety Sci, 127, 1-17, 2020.
- 10. Kilic H. S., Demirci A. E., Delen D., An integrated decision analysis methodology based on IF-DEMATEL and IF-ELECTRE for personnel selection, Decision Support Systems, 137, 2020.
- 11. Li X., Han Z., Zhang R., Zhang Y., Zhang L., Risk assessment of hydrogen generation unit considering dependencies using integrated DEMATEL and TOPSIS approach, International Journal of Hydrogen Energy, 45 (53), 29630-29642, 2020.
- 12. Narayanamoorthy S., Ramya L., Kalaiselvan S., Kureethara J. V., Kang D., Use of DEMATEL and COPRAS method to select best alternative fuel for control of impact of greenhouse gas emissions, SocioEconomic Planning Sciences, 2020.
- 13. Büyüközkan G., Güleryüz S., An integrated DEMATEL-ANP approach for renewable energy resources selection in Turkey, International journal of production economics, 182, 435-448, 2016.
- 14. Salehi R., Asaadi M. A., Rahimi M. H., Mehrab A., The information technology barriers in supply chain of sugarcane in Khuzestan province, Iran: A combined ANP-DEMATEL approach, Information Processing in Agriculture, 2020.
- 15. Ding X. F., Liu H. C., A 2-dimension uncertain linguistic DEMATEL method for identifying critical success factors in emergency management, Applied Soft Computing, 71, 386-395, 2018.
- 16. Behl A., Dutta P., Gupta S., Critical success factors for humanitarian supply chain management: a grey DEMATEL approach, IFAC-PapersOnLine, 13 (52), 159-164, 2019.
- 17. Vardopoulos I., Critical sustainable development factors in the adaptive reuse of urban industrial buildings. A fuzzy DEMATEL approach, Sustainable Cities and Society, 50, 2019.
- 18. Ramalingam D, Arun S., Anbazhagan N., A novel approach for optimizing governance, risk management and compliance for enterprise information security using DEMATEL and FoM, Procedia Computer Science, 134, 365-370, 2018.
- 19. Zhou X., Shi Y., Deng X., Deng Y., D-DEMATEL: A new method to identify critical success factors in emergency management, Safety science, 91, 93-104, 2017.
- 20. Lin K. P., Tseng M. L., Pai P. F., Sustainable supply chain management using approximate fuzzy DEMATEL method, Resources, Conservation and Recycling, 128, 134-142, 2018.
- 21. Öztürk M., Paksoy T., A combined DEMATEL-QFDAT2 BAHP approach for green supplier selection, Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 35 (4), 2023-2043, 2020.
- 22. Oleśków-Szłapka J., Wojciechowski H., Domański R., Pawłowski, G., Logistics 4.0 maturity levels assessed based on gdm (grey decision model) and artificial intelligence in logistics 4.0-trends and future perspective, Procedia Manufacturing, 39, 1734-1742, 2019.
- 23. Torbacki W., Kijewska K., Identifying Key Performance Indicators to be used in Logistics 4.0 and Industry 4.0 for the needs of sustainable municipal logistics by means of the DEMATEL method. Transportation Research Procedia, 39, 534-543, 2019.
- 24. Haleem A., Khan S., Khan M. I., Traceability implementation in food supply chain: a greyDEMATEL approach. Information Processing in Agriculture, 6 (3), 335-348, 2019.
- 25. Asad M. M., Mohajerani N. S., Nourseresh M., Prioritizing factors affecting customer satisfaction in the internet banking system based on cause and effect relationships. Procedia Economics and Finance, 36 (16), 210-219, 2016.
- 26. Aksakal E., Dağdeviren M., An integrated approach for personel selection with dematel and anp method, Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 25 (4), 905-913, 2010.
- 27. Jiang S., Shi H., Lin W., Liu H. C., A large group linguistic Z-DEMATEL approach for identifying key performance indicators in hospital performance management, Appl Soft Comput, 86, 1-12, 2020.
- 28. Mahmoudi S., Jalali A., Ahmadi M., Abasi P., Salari N., Identifying critical success factors in Heart Failure SelfCare using fuzzy DEMATEL method, Appl Soft Comput, 84, 1-16, 2019.
- 29. Shieh J. I., Wu H. H., Huang K. K., A DEMATEL method in identifying key success factors of hospital service quality, Knowledge-Based Systems, 23 (3), 277- 282, 2010.
- 30. Majumder P., Biswas P., Majumder S., Application of new topsis approach to identify the most significant risk factor and continuous monitoring of death of Covid-19, Electron J Gen Med, 17 (6), 1-12, 2020.
- 31. Mohammed M. A., Abdulkareem K. H., Al-Waisy A. S, Mostafa S. A., Al-Fahdawi S., Dinar A. M., ... , Arbaiy N., Benchmarking methodology for selection of optimal Covid-19 diagnostic model based on entropy and topsis methods. IEEE Access, 8, 99115-99131, 2020.
- 32. Requia W. J., Kondo E. K., Adams M. D., Gold D. R., Struchiner C. J., Risk of the Brazilian health care system over 5572 municipalities to exceed health care capacity due to the 2019 novel coronavirus (COVID-19), Sci Total Environ, 730, 1-8, 2020.
- 33. Yang Z., Li X., Garg H., Qi M., Decision support algorithm for selecting an antivirus mask over covid-19 pandemic under spherical normal fuzzy environment, Int J Env Res Pub He, 17 (10), 3407, 1-27, 2020.
- 34. Hashemkhani Zolfani S., Yazdani M., Ebadi Torkayesh A., Derakhti A., Application of a gray-based decision support framework for location selection of a temporary hospital during Covid-19 pandemic, Symmetry, 12 (6), 886, 1-15, 2020.
- 35. Mishra M., Mishra, P., Prioritizing financial crises due to covid-19: an economic safety and sustainability approach in India, IJSDA, 10 (1), 1-11, 2020.
- 36. Ren Z., Liao H., Liu Y., Generalized Z-numbers with hesitant fuzzy linguistic information and its application to medicine selection for the patients with mild symptoms of the COVID-19, Comput Ind Eng, 145, 1- 9, 2020.
- 37. Duru S, COVID-19 in elderly patients, Eurasian J Pulmonol, 22, 128-134, 2020.
- 38. Worldometer. Age, Sex, Existing Conditions of COVID-19 Cases and Deaths. https://www.worldometers.info/coronavirus/coronaviru s-age-sex-demographics/. Yayın tarihi 2020. Erişim tarihi Mayıs 9, 2020.
- 39. Zhao Y, Zhao Z, Wang Y, Zhou Y, Ma Y, Zuo W, Single-cell RNA expression profil-ing of ACE2, the putative receptor of Wuhan 2019-nCov, bioRxiv 2020, (ön baskı).
- 40. Zhang J. J., Dong X., Cao Y. Y., Yuan Y. D., Yang Y. B., Yan Y. Q., ... Gao Y. D., Clinical characteristics of 140 patients infected with SARS‐CoV‐2 in Wuhan, China, Allergy, 75, 1730-1741, 2020.
- 41. Guan W. J., Liang W. H., Zhao Y., Liang H. R., Chen Z. S., Li Y. M., ... Ou C. Q., Comorbidity and its impact on 1590 patients with Covid-19 in China: A Nationwide Analysis, European Respiratory Journal, 55 (5), 1-14, 2020.
- 42. Cai G., Bulk and single-cell transcriptomics identify tobacco-use disparity in lung gene expression of ACE2, the receptor of 2019-nCov. MedRxiv, (ön baskı) 2020.
- 43. Guan W. J., Ni Z. Y., Hu Y., Liang W. H., Ou C. Q., He J. X., ... Du B., Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China, New Engl J Med, 382 (18), 1708- 1720, 2020.
- 44. Liu W., Tao Z. W., Wang L., Yuan M. L., Liu K., Zhou L., ... Ming Y., Analysis of factors associated with disease outcomes in hospitalized patients with 2019 novel coronavirus disease, Chinese Med J-Peking, 133, 1032-1038, 2020.
- 45. Wu H. H., Chen H. K., Shieh J. I., Evaluating performance criteria of employment service outreach program personnel by DEMATEL method, Expert Syst Appl, 37 (7), 5219-5223, 2010.
- 46. Kabadayı N., Dağ S., Dealership performance evaluation in supply chain with DEMATEL and ELECTRE methods, Pamukkale University Journal of Engineering Sciences, 26 (1), 241-253, 2020.
- 47. Karaoğlan S., Şahin S., An integrated approach to the purchase problem of businesses with DEMATEL and AHP methods: a dslr camera example, Journal of Business Research, 8 (2), 359-375, 2016.
- 48. Wuhan Municipal Health Commission. Report of clustering pneumonia of unknown etiology in Wuhan City. https://www.who.int/csr/don/05-january-2020- pneumonia-of-unkown-cause-china/en/. Yayın tarihi Aralık 2019. Erişim tarihi Mayıs 9, 2020.
- 49. Choi K. W., Chau T. N., Tsang O., Tso E., Chiu M. C., Tong W. L., ... Lam W, Outcomes and prognostic factors in 267 patients with severe acute respiratory syndrome in Hong Kong., Ann Intern Med, 139 (9), 715- 723, 2003.
- 50. Hong K. H., Choi J. P., Hong S. H., Lee J., Kwon J. S., Kim S. M., ... Shin E. C., Predictors of mortality in Middle East respiratory syndrome (MERS), Thorax, 73 (3), 286-289, 2018.
- 51. Zhavoronkov A., Geroprotective and senoremediative strategies to reduce the comorbidity, infection rates, severity, and lethality in gerophilic and gerolavic infections, Aging, 12 (8), 6492-6510, 2020.
- 52. Elixhauser A., Steiner C., Harris D. R., Coffey R. M., Comorbidity Measures for Use with Administrative Data, Medical Care, 36 (1), 8-27, 1998.
- 53. Globalhealth. Sex, Gender And Covıd-19. https://globalhealth5050.org/covid19/#1586352650173 -d9a8b64b-670a. Yayın tarihi 2020. Erişim tarihi Mayıs 9, 2020.
- 54. Zhou F., Yu T., Du R., Fan G., Liu Y., Liu Z., ... Guan L., Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study, The Lancet, 395, 1054-1062, 2020.
- 55. Saez M., Tobias A., Varga D., Barceló M. A., Effectiveness of the measures to flatten the epidemic curve of COVID-19. The case of Spain, Sci Total Environ, 727, 1-7, 2020.
| APA | SEN G, Demirel E, avcı s, Aladağ Z (2021). COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. , 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| Chicago | SEN GOZDE,Demirel Elif,avcı selen,Aladağ Zerrin COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. (2021): 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| MLA | SEN GOZDE,Demirel Elif,avcı selen,Aladağ Zerrin COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. , 2021, ss.2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| AMA | SEN G,Demirel E,avcı s,Aladağ Z COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. . 2021; 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| Vancouver | SEN G,Demirel E,avcı s,Aladağ Z COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. . 2021; 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| IEEE | SEN G,Demirel E,avcı s,Aladağ Z "COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi." , ss.2151 - 2166, 2021. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| ISNAD | SEN, GOZDE vd. "COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi". (2021), 2151-2166. https://doi.org/10.17341/gazimmfd.749133 |
| APA | SEN G, Demirel E, avcı s, Aladağ Z (2021). COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 36(4), 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| Chicago | SEN GOZDE,Demirel Elif,avcı selen,Aladağ Zerrin COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi 36, no.4 (2021): 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| MLA | SEN GOZDE,Demirel Elif,avcı selen,Aladağ Zerrin COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, vol.36, no.4, 2021, ss.2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| AMA | SEN G,Demirel E,avcı s,Aladağ Z COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi. 2021; 36(4): 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| Vancouver | SEN G,Demirel E,avcı s,Aladağ Z COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi. 2021; 36(4): 2151 - 2166. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| IEEE | SEN G,Demirel E,avcı s,Aladağ Z "COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi." Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 36, ss.2151 - 2166, 2021. 10.17341/gazimmfd.749133 |
| ISNAD | SEN, GOZDE vd. "COVID-19 ölüm oranında etkili olan risk faktörlerinin Dematel yöntemi ile incelenmesi". Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi 36/4 (2021), 2151-2166. https://doi.org/10.17341/gazimmfd.749133 |
