Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u
Yıl: 2023 Cilt: Sayı: 50 Sayfa Aralığı: 33 - 73 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.26570/isad.1261778 İndeks Tarihi: 24-08-2023
Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u
Öz: Bu makalede Osmanlı döneminde yazılan enmûzec türü eserlerdeki ilimler sıralaması ve bu türün en çok ilgi gören örneği olan Nev‘î’nin Netâyicü’l-fünûn adlı eseri incelenmektedir. İki kısımdan oluşan makalenin ilk bölümünde 1300-1600 yılları arası Osmanlı döneminde enmûzec türünde yazılan eserlerin tarihsel sıralaması gözetilerek tanıtılmakta ve içerdikleri ilimler sıralaması karşılaştırılmaktadır. İkinci bölümde Netâyicü’l-fünûn’un içeriği özetlenerek kullandığı kaynaklar tespit edilmektedir. Bulgularımıza göre XVI. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı döneminde enmûzec türünde yazılan on bir eserden sekizi Arapça, ikisi Farsça, Nev‘î’nin Netâyic’i ise Türkçe’dir. Enmûzec türü, yazarlarının çeşitli ilimlerdeki kabiliyetlerini kolayca gösterebilmelerine elverişli olduğu için bu türde yazılan eserlerin çoğunun ya dönemin sultanına ya da yönetici sınıfından kişilere, himayelerini kazanmak için sunulduğu ileri sürülmektedir. Eserlerin dili dikkate alındığında, Arapça yazılanların aynı zamanda ilmiyeye yönelik olduğu, Farsça ve Türkçe yazılanların ise daha çok saray çevresindeki bürokratik sınıfa hitap ettiği hem eserlerin içeriklerden hem de üsluplarından anlaşılmaktadır. Enmûzeclerdeki ilimlerin tertibinde büyük oranda İslam tarihinde yaygın olan dinî/naklî ilimler, felsefî/aklî ilimler ve edebî ilimler şeklindeki üçlü sınıflamanın esas alındığı iddia edilmektedir. Bunların sıralamasında Nev‘î’nin Netâyic’inde felsefî ilimlere, diğer enmûzeclerin çoğunda ise dinî ilimlere öncelik verildiği tespit edilmektedir.
Anahtar Kelime: Enumerating Sciences in the Ottoman Period Genre of Unmūzaj al-ʿulūm and Nevʿî’s Netâyicü’l-fünûn
Öz: In this paper we will look at the order of sciences in the genre of unmūzaj al-‘ulūm (sample of sciences) in the Ottoman period, with a particular focus on Yahya Nevʿî’s Netâyicü’l-fünûn. As the name of the genre indicates, these works aim at representing sciences by sampling selected issues or summarizing their content. Therefore, I claim that the genre was particularly useful for scholars to showcase their learning and seek patronage. Hence, we find that almost all the eleven Ottoman period works writtenc between 1300-1600 including the Netâyicü’l-fünûn were dedicated to reigning Sultans or members of the ruling class in order to receive their patronage. We first introduce all the works in the genre, comparing their enumeration and order of sciences with that of Nevʿî. Secondly, we provide an overview of the content of Netâyicü’l-fünûn pointing out its sources. We observe that eight out of the eleven works were written in Arabic, two of them were written in Persian, and only Nevʿî’s Netâyicü’l-fünûn was written in Turkish. While the works written in Arabic were also oriented towards the learned class, those in Persian and Netâyicü’l-fünûn seem to have had the palace circle as their audience. We note that the sciences represented in these works tended to be arranged per their common trifold classification into religious/traditional sciences, philosophical/rational sciences, and linguistic sciences. While Nevʿî’s Netâyicü’l-fünûn first enumerated philosophical sciences then religious sciences, most other works placed religious sciences first.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Akbulut, Didar Ayşe, The Classification of the Sciences in Nev‘ī Efendi’s Netāyicü’l Fünun- An Attempt at Contextualization (yüksek lisans tezi), Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 2014.
- Alatlı, Alev, Bize Yön Veren Metinler III: Beylik’ten Cihan Devleti’ne (1299-1606...), ed. Ömür Ceylan, Nevşehir: Kapadokya Üniversitesi Yayınları, 2021.
- Altaş, Eşref, “Fahreddin er-Râzînin İlimler Ansiklopedisi: Câmi’u’l-ulûm ya da Hadâiku’l-envâr”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Ya- yınları, 2019, s. 93-144.
- Âmirî, Ebü’l-Hasan, el-İ‘lâm bi-menâkıbi’l-İslâm, nşr. Ahmed Abdülhamîd el-Gurâb, Riyad: Dâ- rü’l-asâle, 1408/1988.
- Arıcı, Mustakim, “Osmanlı İlim Dünyasında İşrâkî Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Os - manlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil”, Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Ta- rihi Araştırmaları Dergisi, 4/3 (2018): 1–48.
- Arıcı, Mustakim, “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürleri”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Ya- yınları, 2019, s. 13-61.
- Arıcı, Mustakim, İnsan ve Toplum: Taşköprîzâde’nin Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi, Ankara: Nobel, 2016.
- Arpaçukuru, Osman, “Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn Adlı Kitabında Arap Dili İlimlerine Ait Mese- leler”, Tekirdağ’da Dini ve Kültürel Hayat, ed. Hasan Keskin v.dğr., İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, s. 67-100.
- Bistâmî, Abdurrahman, el-Fevâihu’l-miskiyye, Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 426.
- Cihan, Ahmet Kamil - Salih Yalın, “Mehmed Emin Şirvânî ve el-Fevâidü’l-Hâkâniyye’si Üzerine”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Ya- yınları, 2019, s. 337-57.
- Çiçek, Mehmet, “Mehmed Şah Fenârî ve Enmûzecü’l-Ulûm’u”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesin- de İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 239-76.
- Endress, Gerhard, “The Cycle of Knowledge: Intellectual Traditions and Encyclopedias of the Ra- tional Sciences in Arabic Islamic Hellenism”, Organizing Knowledge: Encyclopaedic Activities in the Pre-eighteenth Century Islamic World, ed. Gerhard Endress, Leiden-Boston: Brill, 2006, s. 103-33.
- Ertuğrul, Ali, “Şemseddin Âmüli ve İlimler Ansiklopedisi Eseri: Nefâisü’l-fünûn fî arâisi’l-uyûn”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Ya- yınları, 2019, s. 167-98.
- Fazlıoğlu, İhsan, “İthaftan Enmûzece Fetih’ten Önce Osmanlı Ülkesi’nde Matematik Bilimler”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) –Bildiriler—, ed. Tevfik Yücedoğ- ru v.dğr., Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, s. 131-63.
- Fazlıoğlu, İhsan, “İznik’te Ne Oldu? Osmanlı İlmî Hayatının Teşekkülü ve Dâvûd Kayserî”, Nazari- yat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1 (2017): 1–68.
- Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri”, s. 151-84.
- Fazlıoğlu, Şükran, “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 12 (2008): 593-610.
- Fleischer, Cornell, “Learning and Sovereignty in Fifteenth and Sixteenth Centuries”, Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Volume I, Essays, ed. Gülru Necipoğlu v.dğr., Leiden-Boston: Brill, 2019, s. 155-60.
- Gardiner, Noah, “Books on Occult Sciences”, Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Volume I, Essays, ed. Gülru Necipoğlu v.dğr., Leiden-Boston: Brill, 2019, s. 735-65.
- Gutas, Dimitri, “The Greek and Persian Background of Early Arabic Encyclopedism”, Organizing Knowledge: Encyclopaedic Activities in the Pre-eighteenth Century Islamic World, ed. Gerhard Endress, Leiden-Boston: Brill, 2006, s. 91-101.
- İbn Sînâ, Fî Aksâmi’l-ulûmi’l-akliyye, nşr. Emîn Hindiyye, Tis‘u resâil içinde, Kahire: Matbaatü’l-Hin- diyye, 1908, s. 104-19.
- İlhan, Nadir, Nev‘î Efendi: Netāyīcü’l-fünūn ve Mehāsīnü’l-mütūn: Giriş-Metin-Dizinler (yüksek lisans tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1992.
- Karakoç, Haşim, Kadı Beyzavi ve Nizamu’t-Tevarih’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili (yüksek lisans tezi), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale, 1998.
- Kaya, Veysel, “Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (2016): 187-216.
- Kocatürk, Olcay, Nev‘î’nin Şiirinde İlim: ‘Netâyicü’l-Fünûn’ Merkezli Bir İnceleme, (yüksek lisans tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2015.
- Koçinkağ, Mansur, “Kadı Beyzâvî’nin Ta’rifâtu’l-ulûm’unda İlimler”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Dü- şüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 145-66.
- Konuksever, Serpil Koç, “İnceleme”, Şükrullah Şirvânî, Riyâzu’l-kulûb içinde, haz. Serpil Koç Ko- nuksever, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019, s. 15-59.
- Mehmed Şah Fenârî, Ünmûzecü’l-ulûm, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3677, vr. 1b-155a.
- el-Menhecü’l-ma‘lûm fî ünmûzeci’l-ulûm, Süleymaniye Ktp., Kasidecizade, nr. 434, vr. 1b-89b.
- Molla Lutfi, Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Metâli‘, Süleymaniye Ktp. , Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1223.
- Molla, Kemal Faruk, “Mehmed Şah Fenâri’nin Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dö- nemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 18 (2005): 245-73.
- Muslihuddin-i Lârî, Ünmûzecü’l-ulûm, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2145.
- Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, İstanbul Üniversitesi Ktp., nr. 6768.
- Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 330.
- Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1208.
- Nev‘î, Netâyicü’l-fünûn, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1947.
- Nev‘î, İlimlerin Özü: Netâyic el-Fünûn, haz. Ömer Tolgay, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
- Okur, Hüseyin, “Nev‘î’nin (Yahya b. Pir Ali) Netâyicü’l-fünûn Adlı Eserindeki Fıkıh ve Usûl-i Fıkha Dair Değerlendirmeleri”, Tekirdağ’da Dini ve Kültürel Hayat, ed. Hasan Keskin v.dğr., İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, s. 206-21.
- Pourjavady, Reza, “Muṣliḥ Al-Dīn Al-Lārī and His Samples of the Sciences”, Oriens, 42/3-4 (2014): 292-322.
- Procházka-Eisl, Gisela v.dğr., Texts on Popular Learning in Early Modern Ottoman Times Volume II “The Yield of the Disciplines and the Merits of the Texts”: Nev‘ī Efendi’s Encyclopedia Netāyic el- Fünūn, I-II, Cambridge: Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, 2015.
- Risâle fî Fünûn-i Müteaddide, Ankara: Millî Ktp., nr. 06 Hk 2823, vr. 1b-52b.
- Risâle min ulûmi’l-muhtelife, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4083.
- Risâle müştemile alâ iddeti ebhâs, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 422, vr. 1b-21b.
- Riyâzî, Muhammed b. Mustafa, Sahâifü’l-letâif fî envâi’l-ulûm ve’t-tevârîh, Süleymaniye Ktp., Aya- sofya, nr. 4130, vr. 1b-172a.
- Şen, Ahmet Tunç, “Authoring and Publishing in the Age of Manuscripts: The Columbia University Copy of an Ottoman Compendium of Sciences with Marginal Glossing”, Philological Encoun- ters, 5/3-4 (2020): 353-77.
- Şenel, Cahid, “İbnü’l-Ekfânî’nin İrşâdü’l-kâsıd’da İlimler Sınıflandırması”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 199-238.
- Şirvânî, Şükrullah, Riyâzu’l-kulûb, haz. Serpil Koç Konuksever, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019.
- Taşköprizâde Ahmed Efendi, Miftâhu’s-saâde, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
- Tekin, Kenan, Reforming Categories of Science and Religion in the Late Ottoman Empire (doktora tezi), Columbia Üniversitesi, New York, 2016.
- Toksöz, “Tarsûsî ve Enmûzecü’l-ulûm li erbâbi’l-fuhûm’u”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 403-14.
- Tolgay, Ömer, Netayic el-Fünûn ve XVI. Yüzyıl Türk Düşüncesi (yüksek lisans tezi), Marmara Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1989.
- Top, Yılmaz, “Hikâye-i Beşîr ü Şâdân’ın Kaynağı ve Türk Edebiyatında Ele Alınışı,” Beşir-Name: Manzume-i Beşir ü Şeh Şadan, İstanbul: Hiperyayın, 2020, s. 19-35.
- Turgut, Ali Kürşat, “İlimlerden Örnekler: Devvânî’nin Enmûzecü’l-ulûm’u”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 297-320.
- Türker, Ömer, “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri, ed. Mustakim Arıcı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s. 63-92.
- Unan, Fahri, “XVI. Yüzyıl Ulemâsından Nev‘î Efendi’ye Göre Osmanlılarda İlim ve Âlim Anlayı- şı”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, Bildiriler, haz. Alâaddin Aköz v.dğr., Konya: Selçuk Üniversitesi, 2000, s. 257-66.
- Yağmur, Ömer, “Abdurrahmân el Bistâmî ve XVI. Yüzyılda Yapılmış Bir İlimler Ansiklopedisi Ter- cümesi: Tercüme i Kitâb ı Fevâihü’l Miskiyye Fi’l Fevâtihi’l Mekkiyye”, Turkish Studies, 4/3 (2009): 2247-63.
- Yağmur, Ömer, Terceme-i Kitâb-ı Fevâ’ihü’l-miskiyye fi’l-Fevâtihi’l-Mekkiyye: Metin-Sözlük- Şahıs, Yer, Eser, Tarikat ve Kabile Adları İndeksi (yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.
- Yevâkītü’l-ulûm, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4352, vr. 1b-131
| APA | TEKIN K (2023). Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. , 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| Chicago | TEKIN KENAN Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. (2023): 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| MLA | TEKIN KENAN Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. , 2023, ss.33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| AMA | TEKIN K Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. . 2023; 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| Vancouver | TEKIN K Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. . 2023; 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| IEEE | TEKIN K "Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u." , ss.33 - 73, 2023. 10.26570/isad.1261778 |
| ISNAD | TEKIN, KENAN. "Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u". (2023), 33-73. https://doi.org/10.26570/isad.1261778 |
| APA | TEKIN K (2023). Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. İslam Araştırmaları Dergisi, (50), 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| Chicago | TEKIN KENAN Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. İslam Araştırmaları Dergisi , no.50 (2023): 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| MLA | TEKIN KENAN Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. İslam Araştırmaları Dergisi, vol., no.50, 2023, ss.33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| AMA | TEKIN K Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. İslam Araştırmaları Dergisi. 2023; (50): 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| Vancouver | TEKIN K Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. İslam Araştırmaları Dergisi. 2023; (50): 33 - 73. 10.26570/isad.1261778 |
| IEEE | TEKIN K "Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u." İslam Araştırmaları Dergisi, , ss.33 - 73, 2023. 10.26570/isad.1261778 |
| ISNAD | TEKIN, KENAN. "Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u". İslam Araştırmaları Dergisi 50 (2023), 33-73. https://doi.org/10.26570/isad.1261778 |
