Çömlekçilik, Nahçıvan’ın en eski sanat dallarından biri olarak kabul edilmektedir. Nahçıvan bölgesinin Tunç Çağı yerleşim yerlerinde bu sanat dalıyla bağlantılı çok sayıda arkeolojik veri bulunmaktadır. Bu tür arkeolojik veriler içerisinde yer alan çömlek atölyelerinin ve fırın kalıntılarının bilimsel önemi vardır. Bu arkeolojik veriler hakkında ayrı ayrı kaynaklarda ve arkeolojik kazı raporlarında bilgiler verilmiş olsa da kapsamlı bir biçimde incelenmemiştir. Bu nedenle Nahçıvan’da bulunan çömlek atölyeleri ve fırınlar ile ilgili detaylı bir çalışma yapılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Çalışma sonucunda çömlekçiliğin Tunç Çağı’nda geliştiği, Kültepe I ve Kültepe II yerleşim yerlerinin Nahçıvan’ın önemli çömlekçilik merkezlerinden olduğu tespit edilmiştir. Atölyede ve fırınların çevresinde, yanarak kömürleşmiş hayvan kemikleri yanında üzerinde ve kenarında yağ izi olan kil kapların bulunması, bu fırınlarda odunun yanı sıra hayvan kemiklerinin de kullanıldığını göstermektedir. Fırının çevresindeki taş ve kemik aletler ise kapların ve diğer seramik objelerin yapımında ve süslemesinde kullanılmıştır. Çömlekçiler basit kapların yanı sıra boyalı kaplar da yapmışlardır. Orta Tunç Çağı’ndan itibaren boya ile süslenmiş kapların yaygın olması, Nahçıvan`ın “Boyalı Kaplar Kültürü”nün önemli merkezlerinden biri olduğunu kanıtlamaktadır. Bu çalışmada Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti içerisinde bulunan Kültepe I ve Kültepe II yerleşim yerlerinde yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan çömlekçi fırınları hakkında bilgi verilmiş ve Tunç Çağı’nda bölgede çömlekçiliğin gelişimine dair değerlendirmeler yapılmıştır.

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti topraklarında Erken Tunç Çağı’na ait birçok yerleşim yeri bulunmaktadır. Buralarda bulunanarkeolojik bulguların araştırılması, bu çağın işçiliğini ve tarım alanlarını, ekonomik ve kültürel ilişkilerini, insanların maddive manevi kültürünü derinden öğrenmek bakımından bize kolaylık sağlamaktadır. Yerleşimlerin her birinde, daha net birşekilde araştırma yapıldığında önemli bilimsel veriler elde etmek mümkündür. Bu arkeolojik bulguların bir grubunu ErkenTunç Çağı’nın dairesel biçimli minyatür seramikleri oluşturmaktadır. Bu seramiklerin kulanım amacı ve yayılım alanı dahaönceki yıllarda sistematik biçimde araştırılmadığından dolayı bu çalışmada tarafımızca incelenmiştir. Yürütülen bilimselaraştırma sonucu söz konusu seramiklerin tesadüfen yapılmadığı, belli bir amaç doğrultusunda yapıldıkları anlaşılmıştır.

Azerbaycan arkeolojisinde özel bir yer tutan güncel konulardan birini Nahcivan’ın Tunç Çağıbulunan seramiklerin süsleme özelliğini oluşturmaktadır. Makalede Nahcivan'ın Tunç Çağıyerleşimlerinde bulunan, seramiklerin üzerindeki desenlerin anlamı ve yayılma alanıaraştırılmıştır. Yapılan bilimsel araştırma sonucunda belli oluyor ki, bu çağa ait seramiklerinsüslenmesinde geometrik, zoomorf, bitki, antropomorfik vb. desenler kullanılmıştır. Onlar basitve karmaşık kompozisiyonludur. Resimlerin yayılma alanı Azerbaycan’ın yanısıra dünyanınçeşitli yerleşim alanlarında yaygın görülmektedir. Nahcivan toprağının Tunç Çağı seramikleriüzerindeki desenlerin süsleme özelliği konusunda yapılan araştırmalar sırasında insanların diniideolojik-görüşleri, hayatıyla bağlılık oluşturduğu, simge, damga gibi kullanıldığıgörülmektedir. Süslemede kulanılan desenler daha çok Prototürk kültürünün yayğın olduğuyerlerde rastlanmaktadır.

Azerbaijan region has played an important role in the ancient history. Due to havingfresh climates and rivers full of water, this region has been inhabited since ancient times. One ofthe rivers filled with water of this region is Darreh Yurd River, this river is one of the mainbranches of great river Aras that originates from Sabalan and falls into Aras River. Because ofhaving fresh and permanent water, this river always has importance during history andaccording to reviews done by authors there are many ancient settlements around this river, oneof these settlements is Kharaba region in Qarajaqil Village one of the countries of West UngutCity. This settlement is over five hectares and it has 18 heights from the surrounded lands. Dueto being placed at the point that Sambel and Darreh Yurd rivers meet each other, potteries ofBronze Age have been seen in this region which has special importance in the history. InKharaba settlement based on examinations done at the surface of this settlement potteries fromParthian period to the patriarch period were seen.In this article, we are looking for the answer to the following question: What are thecharacteristics of the pottery found on this site. According to this study, the pottery of thissettlement is related to Parthian and Sassanid periods, early Islamic and Ilkhanid, and the

Azerbaycan arkeolojisinde özel bir yer tutan güncel konulardan birini Nahçivanʹın Son  Tunç Çağı yerleşimlerinde (II Kültepe, Şahtaxtı, Qızılburun vb. ) bulunan seramiklerin  bezeme özellikleri oluşturmaktadır. Bu çalışmada özellikle Son Tunç Çağı’na ait bu kaplar üzerindeki desenlerin anlamı ve yayılma alanı araştırılmıştır. Bu değerlendirmelerin  sonucuna göre, bu çağa ait seramiklerin bezemelerinde basit ve karmaşık kompozisiyonlu geometrik, zoomorf, bitki, antropomorfik v. b desenler kullanılmıştır. Bu bezemeler  Azerbaycanʹın yanı sıra dünyanın çeşitli yerleşim alanlarında yaygın görülmektedir.  Nahçivan Son Tunç Çağı seramikleri üzerindeki desenlerin süsleme özelliği konusunda  yapılan araştırmalar sırasında insanların dini‐ideolojik‐görüşleri, hayatıyla bağlılık oluşturduğu, simge, damga gibi kullanıldığı görülmektedir. Süslemede kulanılan desenlere  daha çok Proto‐Türk kültürünün yaygın olduğu yerlerde rastlanmaktadır. 

Tunç Çağı'nda seramiklerin süslenmesinde çizme, basma, fırçalama vb. gibi teknik yöntemler kulanılmıştır. Kapların süslenmesinde "S", "M", boynuz, vb. gibi çeşitli işaretler, spiral, zikzak, svastika, açılar, dalgalı, düz çizgili, üçgen, dörtgen vb. gibi geometrik desenler kulanılmıştır. Bunlar bazen tek, bazen diğer süslemelerle birlikte çizilerek basit ve bileşik konuludur. Süslemede kulanılan her bir desende, seramikçilerin sanatkarlık yeteneğinin yanısra zevki ve dini-ideolojik görüşleri önemli yer tutuyordu ve derin anlamları bulunuyordu. Desenlerin hem yerel özellik taşıdığı, hem de diğer kültürlerle benzerlik oluşturduğu görülür. Konuyla ilgili yapılan bilimsel araştırmada, Nahçıvan`ın Tunç Çağı seramikleri üzerindeki desenlerin iki gruba ayrıldığı belirlenmiştir. Süslemede kulanılan desenlerin bir grupu yerel özellik taşıyor. Bir grup desen ise çok yaygındır.

Makalede Gilançay vadisinde bulunmuş tunc çağına ait yeni kayaüstü tasvirler araştırılmıştır. Onlar sistemli olarak k ıyaslama yapılmıştır. Yukarı Gilançay'ın eski uygarlık merkezlerinden biri olduğu, Gemikaya petrogliflerinin daha geniş bölgeyi kuşatdığı belirlenmiştir. Gemikaya etrafında yeni kayaüstü tasvirler yazar tarafından kayda alınmıştır. Yerleşim yerinde yuvarlak planda inşa edilmiş yapı kalıntıları da bulunmaktadır. Petroglifler insan, hayvan tasvirleri ve çeşitli işaretlerden oluşur. Petroglifler kazıma ve çizi yöntemleriyle yapılmıştır. Bu tasvirler oradaki insanların maddi ve manevi kültürünü yansıtıyor. Onların bir çoğunun Güney Kafkasya ve Ortadoğu kültürüne ait özelliği var. Orta Doğu ve Güney Kafkasya kültürüne ait bulunan işaretler bu alanda kültürlerarası benzerli ğin olduğunu kanıtlamaktadır

Makalede Nahçıvan'daki arkeolojik yerleşimlerin Azerbaycan arkeolojisindeki yeri ve önemi araştırılmıştır. Yerleşimlerde bulunmuş arkeolojik malzemeler sistematize edilmiştir. Onlar birçok eski yerleşimlerden bulunmuş arkeolojik malzemelerle karşılaştırılmıştır. Makalede kemikçilik, taş işleme ve seramikçilik ele alınmıştır. Bunlar Nahçıvan'ın en eski sanat alanlarındandır. Seramik ve kemik ürünleri boyutu, biçimi, üzerindeki desenleri, yapıldığı malzeme ve teknolojisine rağmen birbirinden farklıdır. Nahçıvan seramikçilerinin yapmış olduğu kil kaplar sofra vemutfak seramiği olmak üzere iki gruba ayrılıyor. Benzerleri Güney Kafkasya ve Ortadoğu'daki aynı çağın yapılarında, Urmiye Havzası ve Doğu Anadolu'nun arkeolojik materyallerinde de bulunmuştur. Karşılaştırmalı araştırma sonucunda Nahçıvan'da en eski çalışma aletlerinin taştan ve kemikten yapıldığı belirlenmiştir. Metal işlemenin kulanılması ile ilgili sonraki dönemde yeni tip işçi aletleri yapılmıştır. Yapılan araştırma sonucunda Nahçıvan'daki arkeolojik yerleşimlerin Azerbaycan arkolojisinde özel bir yer tuttuğu belirlenmiştir

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nde Gemikaya çevresi’nde Tunç Çağı’na ait çok sayıda arkeolojik merkez bulunur. Bu merkezler höyükler ve nekropollerden oluşmaktadır. Gemikaya çevresindeki arkeolojik yerleşimlerden bir grubu (Demirçiler, Gemikaya) ilk kez 1968-yılında bulunmuştur. 2005 yılında V. Bahşeliyev’in başkanlığında yaptığımız arkeolojik araştırmalar sırasında Gemikaya çevresinde pek çok yeni arkeolojik yerleşimler tespit edilmiştir. Bunlar arasında Demyeler, İlikliqaya (Tivi Köyü), Kumluk (Bist Köyü) yerleşim yeri ve nekropolları örnek gösterilebilir. Gemikaya çevresinde sonraki dönemlerde de yapılan çalışmalar sırasında tarafımızca Zey deresi, Haçakaya yerleşim yeri ve nekropolu gibi merkezler ilk kez bulunmuştur. Bu merkezlerden tespit edilen seramikler arasında farklı şekillerde yapılmış kil kapların bölümlerinden oluşan Ort, Son Tunç, Erken Demir Çağı’na ait seramik örnekleri çoktur. Seramiklerin bir grubu günlük, bir kısmı tarımda kulanıldığı anlaşılmaktadır. Gemikaya çevresinden bulunmuş seramikler, çanak, çömmek, çaydanlık vb. formdadır. Kapların hepsi ince kum karışımı olan kilden yapılmış ve kaliteli pişirilmiştir. Kilin bünyesine göre gri ve pembe renklidir. Gerek gri, gerekse pembe hamurlu kaplar arasında benzer ve farklı özellikler bulunmaktadır. Onların bir grubu tek renkli bazıları ise boyalıdır. Boyasız ve boyalı kapların süslenmesinde düz, yatay çizgiler, üçgen, daire vb. biçimli geometrik desenler kullanılmıştır. Boyasız kapların süslenmesinde çizme, basma, kesme yöntemleri kullanılmıştır. Boyalı kapların üzeri fırçalanma yöntemiyle süslüdür. Desenler (ornamentler) basit ve belirli konuludur. Kapların yüzeyindeki desenler tesadüfi değildir. Onlar seramikçilerin beceri ve yanı sıra insanların dini-ideolojik görüşleri ile ilgili belli kompozisiyonu göstermektedir. Bezemede hem yerli, hem de Ortadoğu kültürü ile ilgili özellikler bulunmaktadır.

Kuyumculuk metal işleme sanatının başlıca alanlarından birini oluşturmaktadır. Taş işleme, seramikçilik, kemikçilik gibi kuyumculuk sanat alanının da eski tarihi vardır. Bu nedenle dünyadaki tüm eski dönem yapılarında olduğu gibi Nahçıvanda da hayli miktarda kuyumculuk memulu bulunur. Makalede MÖ VI-I bin yıllarda kuyumculuğun durumu araştırılmıştır. Nahçıvanın eski çağa ait arkeolojik yerleşimlerinde bulunan metalden yapılmış süs eşyaları tiplerine göre gruplanmış, kuyumculuğun Nahçıvanın eski sanat alanlarından biri olduğu belirtilmiştir.

Makalede kale türü yerleşimler araştırılmıştır. Her bir yerleşimin yaplmasında insanların hayat tarzı önemli yer tuttuğu belirlenmiştir. Oradaki yapıları yerleşim evleri, ekonomi binaları, siklop türü sur duvarları oluşturuyor. Çiftçilikle uğraşan aşiretler gibi, hayvancılıkla uğraşan aşiretler de bu türlü yerleşim yerlerini kulanmışlardır. Nahçıvan'da Son Tunç-Erken Demir çağında kale türü yerleşimlerin çokluğu bu dönemde yabancı işgal tehlikesine karşı mücadelenin genişletilmesi ile ilgilidir.

Makalede Nahçıvanın Erken Demir Çağı arkeolojik buluntularıincelenmektedir. Buralarda bulunan arkeolojik materyaller sistemleştirilmişve mukayese edilmiştir. Nahçıvanın Erken Demir Çağı buluntuları, Azerbaycanarkeolojisinde önemli bir yer tuttuğu belirtilmekte ve bilimsel önem taşımaktadır.

Makalede MÖ lV--l. yüzyıllar arasında seramikçiliğin durumu araştırılmıştır. Araştırma sonucu seramikçiliğin Nahçivan'ın en eski sanat alanı olduğu tespit edilmiştir Bu dönemde Azerbaycan'ın diğer bölgeleri gibi Nahçivan da önemli sanat merkezi olmuştur. Seramik ürünleri boyutu, biçimi, üzerindeki desenleri, yapıldığı malzeme ve teknolojisine göre birbirinden farklıdır. Nahçivan seramikçilerinin yapmış olduğu kil kaplar tarım veya mutfak seramiği olmak üzere iki gruba ayrılır. Onların benzerleri Güney Kafkasya ve Orta Doğu'daki aynı çağın yapılarında, Urmiyya Havzası ve Doğu Anadolu'nun bulunmuştur.

Makalede Gilançay nehrinde, Gemikaya çevresinde bulunmuş yeni arkeolojik yerleşimler öğrenilmiştir. Bulunan arkeolojik malzemeler gruplaştırılmış ve karşılaştırmalı biçimde belirlenmiştir. Yapılan araştırma sonucunda bulunan yeni yerleşimlerin ait olduğu devir belirlenmiş ve Gilançay nehrinin eski yerleşim yerlerinden olduğu kanıtlanmıştır.

Makalede Nahiçivan arkeolojik yapıları araştırılıbtır. Şunların Ortadoğu kültü- rüyle müqayisesi aparılibtır. Araştırma sonucunda müayyen edilibdir ki, Nahi- çivan arkeolojik yapıları Ortadoğu kültürüyle bağlılık teşkil edir. Tayfalararası karşılıklı ekonomik-kültürel ilişkiler sonucunda Ortadoğu kültürü Nahiçivan'da yayılmıştır.

Bu makalede Nahcivan bölgesinin arkeolojik yapıları araştırılmaktadır. Burada bulunan eserlerin Ortadoğu kültürüyle kıyası yapılmıştır. Araştırma sonucunda muayyen olmuştur ki, Nahcivan arkeolojik yapıları Ortadoğu kültürüyle bağlılık teşkil etmektedir. Toplumlararası karşılıklı ekonomik-kültürel ilişkiler sonucunda Ortadoğu kültürü Nahcivan'da yayılma alanı bulmuştur.

Mаkаlеdе Nаhçıvаn bölgеsindеki bulunаn bоyа bеzеmеli kаplаr аrаştırılmıştır. Bunlаr ölçü vе özеlliklеrinе görе Orta Tunc ve Sоn Tunc-Еrkеn Dеmir çağının boya bezemeli kapları olarak gruplаndırılabilmektedir. Yаpılаn аrаştırmаlаr sоnucundа Nаhçıvаn bölgеsindе bоyа bеzеmеli kаplаr kültürünün Son Tunc-Erken Demir çağınа dеk dаvаm еttiği anlaşılmıştır. Bu çаğа аit kаplаr hem yеrli, hem dе kоmşu taifelerin kültürünа hаs özеlliklеr tаşımaktadır.

Makalede Nahçıvan bölgesindeki Son Tunç-Erken Demir Çağı'na ait abidelerde bulunan boya bezemeli (süslemeli) kaplar incelenmiştir. Bu kaplar ölçü ve özelliklerine göre guruplara ayrılmıştır. Yapılan araştırmalar neticesinde, Nahçıvan bölgesinde boya bezemeli kap kültürünün Son Tunç-Erken Demir çağına kadar devam ettiği belirlenmiştir. Bu çağa ait kaplar gerek yerli, gerekse komşu halklann kültürüne has özellikler taşımaktadır.